Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

3.1-rasm. Passiv quyosh isitish tizimlari: A - F.Xatchinson tizimi (AQSH); B - 
Tromb-Mishel  tizimi  (Fransiya);  V  -  M.Vagner  tizimi  (Angliya);  G  -  S.Baer 
tizimi (AQSH);  D - "Zoumuorks korporeyshin" firmasining tizimi (AQSH);  1 - 
yorug‘lik  shaffof  to‘siq,  2  -  issiqlik  qabul  qilgich  -  devor,  3  -  issiqlik  qabul 
qilgich  -  pol, 4  -  qaytargich  -  ekran, 5  -  issiqlik qabul  qilgich  -  suvli  idish, 6  - 
issiqlik akkumulyator.  
 

---

 
73 
            Passiv quyosh isitish tizimlarining ishlash prinsipi quyidagi jarayonlarga, 
ya’ni  shaffof  qoplama  bilan  himoyalangan  va  qoraytirilgan  sirtlarga  quyosh 
nurlanish energiyasini to‘plashga va ularni qizdirishga, issiqlik o‘tkazuvchanlik 
va  erkin  konveksiya  orqali  issiqlikni  isitiladigan  xonaga  uzatishga  asoslangan. 
Passiv  tizimlar  binoning  konstruksiya  elementlaridan  va  issiqlik  yo‘qotishlarni 
kamaytirish chora-tadbirlaridan kompleks foydalanish asosida amalga oshiriladi 
[1,7,14,16,20,29].  Passiv  tizimlarda  issiqlik  tashuvchi  sifatida  havo  xizmat 
qiladi.  
Isitiladigan  xonaga  issiqlikni  uzatish  usuliga  qarab  passiv  isitish 
tizimlarini  uch  turga  bo‘lish  mumkin:  1)  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  (3.1.  A  rasm);  2) 
bilvosita  (3.1,  B,  V,  G  rasm);  3)  izolyatsiyalangan  (ajratilgan,  3.1.    D  rasm) 
usullar  bilan  issiqlikni  qabul  qilish  va  uzatish.  Passiv  quyosh  isitish  tizimlarini 
keng  qo‘llash,  ya’ni  quyosh  radiatsiyasi  o‘tishini  rostlash  va  issiqlik 
yo‘qotishlarni  kamaytirish  uchun  binoning  konstruksiya  elementlaridan 
foydalanish,  turli  xil  qaytargich,  ekran,  parda,  jalyuz  va  h.k.  larni  ishlatish 
"quyosh me’morchiligi"ning rivojlanishiga olib keldi (3.1, G rasm).  
     O‘zbekiston  sharoitida  passiv  quyosh  isitish  tizimlaridan  foydalanish 
tajribalari va tahlilidan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin [1]: 
-  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  quyosh  radiatsiyasi  utish  tizimlarining  samaradorligi 
past.    
-  qish  paytida  qo‘shimcha  issiqlik  manbai  talab  etiladi,  yozgi  vaqtda  esa 
xonalar qizib ketadi. 
-  katta  massali  issiqlik  akkumulyatorlariga  ega  bo‘lgan  bilvosita  yoki 
izolyatsiyalangan (ajratilgan) isitish usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq.  
-  qaytarish  va  ekranlash  tizimlaridan  foydalanilganda  samaradorligi 
yanada oshadi, ya’ni ular yozda quyosh radiatsisini binoga o‘tishini kamaytiradi, 
qish faslida kunduzgi vaqtda quyosh radiatsiyasi o‘tishini ko‘paytiradi, tunda esa           
issiqlik yo‘qotishlarini kamaytiradi. 
-  o‘zbekiston  sharoitida  passiv  tizimlar  isitish  uchun  kerakli  issiqlik 
yuklamasining 30...60% ni quyosh energiyasi hisobidan ta’minlashi mumkin.  

---

 
74 
     
Aktiv  quyosh  isitish  tizimlarining    quyosh  kollektorlari  (havo  yoki  suv 
isitgichlari), 
issiqlik 
tashuvchini 
sirkulyatsiyalash 
elementlari 
(havo 
o‘tzazgichlar,  ventilyatorlar,  quvurli  o‘tkazgichlar,  nasoslar,  issiqlik 
almashtirigichlar)  va  issiqlik  akkumulyatorlari  asosiy  tashkil  etuvchi  qismlari 
bo‘lib hisoblanadi.  
        Aktiv  tizimlarni  quyidagi  alomatlar  bo‘yicha  klassifikatsiyalash  mumkin 
[1,7,14,15]: 
- issiq suv ta’minoti, isitish va uyg‘unlashtirilgan tizimlarning bajaradigan 
vazifasi bo‘yicha; 
- mavsumiy, yillik ishlash davri bo‘yicha; 
- individual (yakka), guruhli, markazlashgan iste’molchilar bo‘yicha; 
- 1, 2 va ko‘p konturli, konturlar soni bo‘yicha; 
-  o‘rinbosar  oladigan  issiqlik  manbaining  bor  bo‘lishligi  va  uning  turi 
bo‘yicha. 
                     A                              B                                 V    
                                                                          4                                             
               1         2                     1                   2            1        3                2                     
 
                                   4                                5                                             4         
               5                                                                                       5