Qarshi kurashning

Zardushtiylik 
M arkaziy Osiyoda m iloddan awalgi 
II—I 
ming 
yilliklarda vujudga kelgan. U dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri 
hisoblanib, unga mil. av. X II-V I asrlarda Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, 
Eron va Kichik Osiyo xalqlari e ’tiqod qilganlar.
Zardushtiylik boshqa barcha dinlarga nisbatan bevosita va bilvosita eng 
ko‘p ta’sir o'tkazgan dindir, deyish mumkin. Zardushtiylikda har bir 
kishi ustidan ilohiy hukm amalga oshirilishi, jannat va jahannam , 
qiyomat-qoyim, unda tananing qayta tirilishi, tana va ruh qayta birlashib
26

---

mangu yashashi haqidagi ta’limotlar mavjud. Zardushtiylik dini Zardusht 
nomiga nisbat berilib, shartli ravishda shunday atab kelinadi. Aslida esa, 
m azku r din n in g m uqaddas kitobi hiso b lanm ish «Avesto»da u 
«Mazdayasna» dini deb atalgan. Bu so‘zni «Mazdaga sig‘inmoq» deb 
tarjima qilish mumkin. «Mazda» so‘zi «donish, donishm and, oqil» 
kabi m a’nolarda talqin etiladi.
Zardushtiylik shuningdek, «Behdin», ya’ni «Eng yaxshi din» degan 
nom bilan ham ulug‘langan. Uning ta’limotiga ko‘ra, borliq Mazdaning 
irodasi bilan yaratilgan. «Mazda» so‘zi oldiga ulug'lash m a’nosini 
anglatuvchi «Axura» qo‘shilib, zardushtiylikning ilohiyoti — Axura- 
Mazda nomi paydo bo‘lgan. Bu - «Janob Mazda» yoki «Iloh» demakdir.
Zardushtiylik ta’limoti Markaziy Osiyoda ibtidoiy davrda mavjud 
b o ‘lgan tabiat kuchlarini ilohiylashtiruvchi e ’tiqodlarga nisbatan 
monoteistik ta’limot hisoblanadi.
Zardushtiylik negizida olamning qarama-qarshiliklar kurashi asosiga 
qurilishi, yaxshilik va yomonlik, yorug‘lik va qorong‘ilik, hayot va 
o ‘lim o ‘rtasidagi abadiy kurashi haqidagi g‘oyalar yotadi. Barcha 
yaxshiliklarni Axura-M azda va barcha yom onliklarni Anxramaynyu 
(yoki Axriman) ifodalaydi.
Zardushtiylikda imon fikrlar sofligi, so‘zning sobitligi, amallarning 
insoniyligiga asoslanadi. Har bir zardushtiy kuniga besh m arta yuvinib, 
poklanib, Quyoshga qarab, uni olqishlab sig‘inishi shart hisoblangan.
Zardushtiylik ibodatxonalarida doimiy ravishda olov yonib turadi. 
Ularda dunyodagi to ‘rt unsur — suv, olov, yer va havo ulug‘lanadi.
«Avesto» zardushtiylikning m uqaddas kitobi hisoblanadi. U 
«Apastak», «Ovisto», «Ovusto», «Abisto», «Avasto» kabi shakllarda 
ham ishlatib kelingan. «Avesto» Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon 
xalqlarining islomgacha davrdagi ijtim oiy-iqtisodiy hayoti, olam
t o ‘g ‘risidagi tasavvurlari, u rf-o d a tla ri, m a ’naviy m ad an iy atin i 
o ‘rganishda muhim manba hisoblanadi.
U bizgacha to‘liq holda yetib kelmagan. Avesto haqida Abu Rayhon 
Beruniy shunday yozadi: «Yilnoma kitoblarida bunday deyilgan: podshoh 
Doro ibn Doro xazinasida (Abistoning) 12 ming qoramol terisiga tillo 
bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron 
qilib, ularda xizmat etuvchilarni oMdirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. 
Shuning uchun o ‘sha vaqtda Abistoning beshdan uchi yo‘qolib ketdi».
Bizgacha yetib kelgan Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining 
beshdan ikki qismi xolos. U «Avesto 30 nask (bo‘lim) edi, majusiylar 
(zardushtiylar) qo'lida 12 nask chamasi qoldi», — deb yozgan.
VIII 
asrda 0 ‘rta Osiyoga islom dini kirib kelib, keng tarqalguniga 
qadar zardushtiylik mahalliy xalqlarning asosiy dini hisoblangan.
Zardushtiylik o ‘sha davrda Markaziy Osiyo xalqlari ma’naviy hayotida
27

---

muhim ahamiyat kasb etdi. U behuda qon to‘kuvchi qurbonliklar, harbiy 
to ‘qnashuvlar, bosqinchilik urushlarini qoralab, o‘troq, osoyishta hayot 
kechirishga, mehnatga, dehqonchilik, chorvachiJik bilan shug‘ullanishga 
da’vat etdi. Shu o ‘rinda zardushtiylikda ilgari surilgan «Ezgu fikr, ezgu 
so‘z va ezgu amal» kabi g‘oyalar bugungi kunda ham o ‘z ahamiyatini 
yo‘qotmaganini ta ’kidlash zarur.