Qarshi davlat universituti

I. Zamonaviy voleybol tavsifi.
1.1.Voleybol ta’rifi va tarixi: Voleybol 1895 yildaAmerikaqo’shmashtatlariningMassachusetsshtatidagiXoliokshahridayoshxristianlarittifoqinijismoniytarbiyabo’yicharahbaripastorVilyamJ.Morgantomonidanyaratilgan. Uvoleybolo’yininioddiy, ko’pmablag` sarflamasdantashkiletishniko’zdatutgan.

1896 yildaSpringfildshahridagikollejdirektoridoktorAlfredXalstedbuo’yinga “voleybol” debnomberdi. “Voleybol” inglizcha so’zbo’lib, o’zbektilida “parvozqiluvchito’p” deganma’nonibildiradi.

1896 yildatadbiqetilganba’zibiro’yinqoidalariquyidagichaedi:

1. Maydonchegaralari 7,6x15,2m

2. To’rningo’lchamlari 0,65x 8,2 m, balandligi 195 sm

3. To’pningvazni 252-336 gr, aylanasi 63,5-68,0 sm

4. O’yinchilarning sonichegaralanmaganvahokazo.

1895-1920 yillarvoleybolo’yinirivojlanishiningbirinchibosqichibo’libhisoblanadi. 1920 yildanboshlabmaydono’lchamlari 9x18mqilibbelgilandi.

O’yinningboshqadavlatlardavujudgakelishivarivojlanishiqo’yidagicha.

1900 y. – Kanada, 1906 y. – Kuba, 1909 y. – Puerto-riko, 1910 y. – Peru, 1917 y. – Braziliya, Urugvay, Meksika, osiyoda 1908-1913 yillar – Yaponiya, Kitay, Fillipinda, 1914 y – Angliya, 1917 y. – Franstiya.

Voleybol 1920-1921 yillardao’rtaVolga (qozon, NijniyNovgorod)hududlaridatarqalaboshladi. 1922 yildanboshlabvoleybolVseobuch (Umumiyharbiytayyorgarlik) tarkibigakiritildi.

Moskvadavoleybolbilanmuntazamshug`ullanishga san’atvateatrvakillarikirishdilar. 1923 yildatashkiletilgan «Dinamo» jamiyati sportningboshqaturlaribilanbirqatordavoleybolnihamtarg`ibqilaboshladi.

XuddishuyillardavoleybolUzoqSharqda – XabarovskvaVladivostokdapaydobo’ldi. 1925 yildanesaUkrainadahamrivojlanaboshladi.

Jahonvoleyboltashkilotlario’zoldilarigamamlakatdavoleybolniommalashtirish, tarbiyaviyishlarnikuchaytirish, texnikavataktikanimukammallashtirish, o’yinchilarnihartomonlamajismoniytayyorgarliginiyuksaltirishkabiqatorvazifalarniqo’ydilar.

Voleybolnikengommalashaborishimusobaqalarningyagonaqoidalariniishlabchiqishzaruriyatinio’rtagatashladi. Jumladan, 1925 yilningyanvaridaMoskvajismoniytarbiyakengashivoleybolbo’yichamusobaqalarningbirinchirasmiyqoidalrinituzib, tasdiqladi. To’rningbalandligi – ayollaruchun 2 m 20 smvaerkaklaruchun – 2 m 40 smqilibbelgilandi. Ayollarjamoalaridao’yin 15x7,5 o’lchamlimaydonchadao’tkaziladiganbo’ldi.

1926 yildaMoskvadayangiqoidalarasosidabirinchimusobaqalaro’tkazildi. 1927 yildanvoleybolbo’yichaMoskvabirinchiligimuntazamravishdao’tkazilaboshladi.

Voleybolbo’yichailkadabiyot 1926 yildapaydobo’ldivau «Voleybolvamushtlarjangi» debnomolganedi. UningmualliflariS.V.SisoevvaA.A.Markuedi.

ShuyillardavoleybolfaqatginaMoskvadaemas, balkiUkrainada, shimoliyKavkazda, Kavkazortida, UzoqSharqvao’rtaVolgao’lkalaridahamkengtarqaldi.

1928 yildaMoskvadadoimiyhakamlaruyushmasitashkiletildi.

Voleyboltaraqqiyotidamaktabo’quvchilarining spartakiadasiham (1929) kattaahamiyatgaegaedi. Bu spartakiada qatnashchilaridanko’pchiligikeyinchalikvoleybolustalaribo’libetishdilar.

Shaharlararomusobaqalar sonianchaginaortdi, buesaturlitexnikusullarningpaydobo’lishiga, voleyboltaktikasiningrivojlanishiga, o’yinchilarjismoniytayyorgarliginingo’sishigaolibkeldi. Shudavrdao’yinchilarmaydongato’pnikuchbilankiritish, aldovzarbalariusullarinikengqo’llayboshladilar, uzatishtexnikasigae’tiborberdilar, himoyaningahamiyatiortibo’yintezkor, shiddatlibo’laboshladi, natijadao’yinchilarningharakatchanligigatalaboshdi.

Voleybolningommaviyrivojlanishivakengtarg`ibqilinishidako’pginamadaniyatvaistirohatbog`lariningmaydonchalaridao’tkazilganmusobaqalarkattaahamiyatgaegaedi.

30-yillardaOlmoniyada (Germaniya) «Voleybol – rushalqo’yini» debnomlanganvoleybolbo’yichamusobaqaqoidalarikitobchaholidachopetildi.

Turlishaharlarningengkuchlijamoalariorasidabirinchiliklaro’tkazilibturildi. 1931 yildaXarkovdaMoskva, Dnepropetrovskvamaydonegalariningerkakvaayollarjamoalariuchrashdilar. Moskvalikayollarg`olibchiqdilar, haruchchalaerkaklarjamoasibittadanmag`lubiyatvag`alabagaegabo’ldilar. Buuchrashuvlar «tez sur’atli» o’yinningahamiyatianchaortganliginita’kidladi.

1932 yildanvoleybolbarchanufuzli sportmusobaqalariningdasturigatenghuquqli sportturi sifatidakiritildi. Shu sababdanvoleybolbo’yichamamlakatmusobaqalariningharyilimuntazamo’tkazibturilishihaqidagimasalako’tarildi.

Voleybolbo’yicha “ittifoq” birinchiligiilkboraRossiyaningDnepropetrovskshahrida 1933 yilning 4-6 aprelidabo’libo’tdi. Musobaqalardaayollarjamoasi (Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Baku, Minsk) va 5 taerkaklarjamoasi (Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Tiflis, Minsk) ishtiroketdi. Aylanmatartibdao’tkazilgano’yinlarko’p sonlitomoshabinlarnio’zigajalbqildi. Qiziqarlisi, birinchiliktugagach, moskvalikaralashjamoalarningko’rgazmalio’yinlario’tkazildi. Harbirjamoatarkibida 3 ayolva 3 erkakboredi.

Voleybolbo’yicha “Ittifoq” ikkinchibirinchiligi 1934 yildaMoskvadao’tkazildi. Undatarkibida 9 kishilikayollarvaerkaklarjamoalariqatnashdilar. MamlakatmaydonidaendiLeningrad, Sverdlovsk, Gorkiy, Rostov, Toshkentjamoalaripaydobo’ldi. ShuyilningoxiridayoqMoskvatermajamoasiUzoqSharq safarigachiqib, Vladivostok, Chita, Ulan-Ude, NovosibirskvaTyumendako’rgazmaliuchrashuvlaro’tkazdilar. Buesa, shubhasizvoleybolningUzoqSharqvaO’rtaOsiyodakengtarqalishigasharoityaratdi.

Yoshlarorasidavoleybolniommalashishigaqattiqturtkibo’lganhodisa 1935 yilningavgustidao’tkazilganmaktabo’quvchilarining “Butunittifoq” birinchiligihisoblanadi. 12 shaharvaviloyatjamoalariishtiroketganbumusobaqalarningbirinchibosqichichiqibketishtartibida, yakunlovchi (final) o’yinlaresaaylanmatartibdao’tkazildi. Harbirshaharjamoasiuchunuchjamoa: kattavakichikyoshdagiyigitlarhamdakattayoshdagiqizlarqatnashdi.

1935 yilo’yinchilarninghalqarouchrashuvlardabirinchiborkuch sinashibko’rganligitarixdao’chmasizqoldirdi. ToshkentdavaMoskvadavoleybolchilarimizningAfg`onistonjamoasibilanikkitao’rtoqlikuchrashuvibo’libo’tdi. O’yinafg`onqoidalariasosidao’tkazilganligigaqaramay (jamoada 9 o’yinchiboredi, o’yin 22 ochkogachadavometdi, o’yinchilarmaydondajoyalmashmadilar) mamlakatvoleybolchilariosonginag`oliblikkaerishdilar.1936 yilningengommaviyo’yinlaridanbiriVЦSPSKubogiuchun 100 danortiqjamoabilano’tganmusobaqalarbo’ldi. KubokniMoskvaningayollarvaerkaklarjamoasi «Medik» qo’lgakiritdi.

Voleybolningtexnikavataktikasiginaemas, musobaqaqoidalarihamo’zgarishdadavometdi, ya’ni 1935 yildaerkaklaruchunto’rningbalandligi 2 m 45 smgako’tarildi, 1937 yildanesaayollaruchunto’rningbalandligi 2 m 25 smbo’ldi. Maydonchadahujumchizig`ibelgilandivaoldhamdaorqachiziqo’yinchilaridegantushunchapaydobo’ldi, buesaalohidao’yinixlosmandlariningharakatlarinichegaralabqo’ydi. Shuyildayoqo’yingato’pkiritishjoyimaydonchaningorqavao’ngqismidan 3 mqilibbelgilandi. Sababidanqat’iynazaro’yinchilarnialmashtirishgaruxsatberildi (ilgarialmashtirishgafaqatbaxsizhodisalardankeyinyo’lberilardi).

1938 yilda “Ittifoq” birinchiliklarinio’tkazishqoidalaridajiddiyo’zgarishlar sodirbo’ldi. Buyilningbirinchiliklariyozgimaydonlarda sportjamiyatlarijamoalariorasidao’tkazildi. Dastlabkio’yinlar “Ittifoqning” turlishaharlaridao’tdi, yakuniyo’yinesaMoskvadabo’ldi. Birinchilikko’pginayangijamoalarnio’zigajalbetdivahammaerdavoleyboltaraqqiyotigajonlanisholibkirdi.

Trenerlarvao’yinchilarningtexnikavataktika sohasidagiizlanishlaridavometaverdi. Hujumningahamiyatiortibborayotganligibilanbog`liqravishdajamoalarni 6 nafarhujumchidaniboratqilibshakllantirishgaurinishlarbo’ldi. O’yingayontomonbilankuchlito’pkiritishkattaahamiyatkasb etdi. Yakkato’siqqo’yish sifatinioshirganholdaayrimjamoalarguruhbo’libto’siqqo’yishgao’tdilar.

Ikkinchijahonurushiko’pginamamlakatlardavoleybolningtaraqqiyotinito’xtatibqo’ydi. Ko’pgina sportchilarfrontgaketdilar. Ammojoylarda sporthayotibutunlay «to’xtab» qolganiyo’q. Budavrdavoleybolharbiyqismlargakiribbordi. 1943 yildayoqfrontorqasidagivoleybolmaydonchalarigajonkirdi. ShuyiliMoskvavaboshqashaharlarningbirinchiliklario’tkazildi. 1945 yildavoleybolbo’yichamusobaqalarMoskva, Leningrad, Boku, Tbilisishaharlaridabo’libo’tdi. To’garaklardao’quv-mashg`ulotishlarimuntazamravishdao’tkaziladiganbo’ldi. Etakchimutaxassislarurushgachabo’lgandavrtajribasiniumumlashtirdilar. Jamoaninghujumchilikharakatlarinijadalamalgaoshirishgakatae’tiborberildi.

Texnikavataktikadakeskino’zgarishlarbo’ldi – birinchito’puzatishyokibirinchiuzatilganto’pdanhujumqilishkengqo’llanaboshladi. Guruhlito’siqqo’yish, kuchlito’pkiritishlarningkamishlatilishiniesaasosiykamchiliklarqatorigakiritishmumkin.

1947 yili “Ittifoq” termajamoasixalqarodoiragachiqishibilandiqqatga sazovorbo’ldi. Pragadabo’lgandemokratikyoshlarningbirinchiXalqarofestivalidavoleybolbo’yichamusobaqalaro’tkazildivaulardaChexoslovakiyaningyoshjamoasi, YugoslaviyahamdaLeningradtermajamoalariqatnashdi. Chexoslovakiyatermajamoasiuchrashuvdaqattiqqarshilikkaduchkeldi. “Ittifoq” voleybolchilarishuuchrashuvdaustunchiqdilarvademokratikyoshlarningXalqarofestivalig`olibibo’ldilar. Chexlarbilanbo’lganuchrashuvdaterma «voleybolchilari» birinchibor “shamsimon” to’pkiritishvaziyatigato’qnashkeldilar.ShuyiliParijdaxalqarovoleybolfederastiyasita’sisetildi (FIVB). FIVBningbirinchiprezidentiPolLibo. 1984 yildauningo’rniniRobenAkostaegalladivadeyarli 2008 yilgachashulavozimdafaoliyatko’rsatdi.1948 yilda “Ittifoq” voleybolsho’’basiXalqarovoleybolFederastiyasi (FIVB) a’zoligigaqabulqilindi.

Shuyilni sentyabroyidaPragadaerkaklarjamoalariorasidagibirinchijahonbirinchiligivaayollarjamoalario’rtasidagibirinchiEvropabirinchiligibo’libo’tdi. Bundayyirikmusobaqalar «Ittifoqvoleybolchilari» uchunkattatayyorgarlikbo’lib, Budapeshtdao’tgandemokratikyoshlarningikkinchixalqarofestivalidaqatnashishuchunxizmatqildi. Erkaklaro’rtasidaikkinchijahonbirinchiliginivaayollaro’rtasidagibirinchijahonbirinchiligini 1952 yiliMoskvadao’tkazishgaqarorqilindi. Musobaqalarko’p sonlitomoshabinlarnio’zigajalbqildi. Omadyana “Ittifoq” jamoalarigakulibboqdi.Keyingiyillardarasmiyxalqaromusobaqalardatermajamoalarnatijasikeskinpasayibketdi. 1955yildaBuxarestdao’tkazilganEvropabirinchiligida “Ittifoq” voleybolchilariboryo’g`ito’rtinchio’rinniegalladilar, ayollaresabirinchio’rinnichexlargabo’shatibberdilar. 1956 yildaParijdao’tkazilganjahonbirinchiligida “Ittifoq” ayollartermajamoasiikkinchimartag`olibdegannomniolishgamuvaffaqbo’ldi, erkaklarjamoasiesaoldingaChexoslavakiyavaRuminiyajamoalarinio’tkazibyubordi. 1958 yildaPragadabo’lgaEvropabirinchiligixalqarodoiradagikuchlimunosabatnio’zgartiraolmadi.

Ayollaro’rtasidagiuchinchivavaerkaklaro’rtasidagito’rtinchijahonbirinchiligiEvropadaemas, 1960 yildaBraziliyadao’tkazildi. “Ittifoq” termajamoasio’ziningengkuchliekanliginiyanabirborisbotlab, ketma-ketuchmartajahonchempioniunvoniniqo’lgakiritdi. IlkmartaqatnashayotganYaponiyaayollarjamoasiningkumushnishon sovrindoribo’lishikattashov-shuvko’tardi. “Ittifoq”ningerkaklartermajamoasiyanajahonchempioninomigaegabo’ldi.1962 yildaMoskvadaikkinchimarta – ayollaro’rtasidagito’rtinchi, erkaklaro’rtasidagibeshinchi – jahonbirinchiligio’tkazildi. BudavrdaYaponiya, Polsha, GDR, Xitoykabimamlakatlarjamoalriningo’yindarajasinihoyatdaoshganliginie’tirofetishkerak. Jahonbirinchiligiko’pginajamoalarningtexnikasio’sganliginiko’rsatdi.1963yilEvropabirinchiligiRuminiyadao’tdi. Shuyilningko’pginaxalqaromusobaqalariTokiodabo’ladiganOlimpiadao’yinlarigatayyorgarlik sifatidao’tkazildi. Ayrimjamoalarasosiytarkibini 5x1 tartibidashakllantiraboshladilar.Tokioolimpiadao’yinlaridagivoleybolchilarkuch sinashuvi 1962 yilgijahonbirinchiligida sovrinlio’rinlarniegallaganjamoalarmahoratinita’kidladi. Yaponiyaayollarjamoasiva “Ittifoq” erkaklarjamoasibirinchiolimpiadag`oliblaribo’ldilar, Tokiomusobaqalarijamoalarningmahoratdarajasitoborao’sibborayotganiniisbotladi. Agarilgari sovrinlio’yinlarga 2-3 jamoada’vogarlikqilganbo’lsa, endiularning soni 5-6 tagaetdi. Hatto 3:0 hisobihalig`olibjamoaning so’zsizustunligidandalolatbermayqo’ydi. Tokiomusobaqalaridavomidahakamlarhay’atiningyig`ilishibo’lib, undamusobaqaqoidalarigao’zgarishlarkiritildivatasdiqlandi. Buo’zgarishlar 1965 yildankuchgakirdi.

Yuqoridaqaydetilganidek, 1964 yilTokiodao’tkazilganolimpiadao’yinlaridan so’ngAmerika, Ovro’pavaOsiyovoleybolimaxoratjixatidantenglashabordi. Voleyboltaraqqiyotidatamomilayangichayo’nalishyuzberaboshladi. MazkurvaziyatniOlimpiadao’yinlari, JahonchempionativaJahonkubogimusobaqalaridavomidaturlimamlakatjamoalariningerishganyutuqlarimisolidako’rishmumkin.