Qarshi davlat universiteti

§2.2. Qovushqoqlikni laboratoriyada viskozometr yordamida o’lchash.

Ubbelada viskozimetrini tuzilishi va ishlatilishi.

Molekulyar fizikada suyuqliklarning tuzilishini eksperemental usullar bilan tekshirishdan oldin ularning tozaligi tekshiriladi.Jahonshumul ahamiyatga ega bo’lgan ilmiy jurnallarda fizika-ximiya sohasidagi ilmiy maqolalarni boshlanishida usha suyuqlikning tozaligi haqida ma’lumot beriladi.Buning uchun u suyuqlikning zichligi,qovushqoqligi,sindirish ko’rsatgichi o’lchanadi va standart holdagi o’sha suyuqlik bilan aniq temperaturadagi qiymatlari taqqoslanadi.Agar olingan ma’lumotlar bir-biriga mos kelsa keyin o’sha tekshiriladigan suyuqlikda eksperement o’tkazsa bo’ladi.Yuqoridagi eksperementlar o’tkazilgandan sung tekshiriladigan suyuqlikni xromatografik usul bilan xom tekshirib,o’rganiladigan suyuqlik tarkibida qancha boshqa moddalar borligi aniqlanadi.Iloji boricha tozalashni bir necha marta o’tkazib,suyuqlikning tarkibida boshqa modda qoldirmaslikka harakat qilish kerak.

Masalan,1.3-butandiol va 1.4-butandiollar tekshirilganda ularni “lab kvalifik,firma GDR,marki XCH” deb,keyin tekshirilgan natijalar beriladi.

Siljish qovushqoqlik koeffitsienti:

(2.2.1)

Formula yordamida aniqlanadi.Bu yerda –suyuqlikni oqish vaqti,–zichligi,A–pribor doimiysi.(A=2.250.1)10^-7 m²,bo’lgan anizotronlik xossasiga ega bo’lmaydi.

Cho’zinchoq molekulali suyuqliklarda ancha katta hajm doirasida molekulalar bir tartibda orientirlanadi,shuning uchun optik va boshqa xossalari anizotropiyaga boysunadi.Bunday suyuqliklar suyuq kristallar deyiladi.Bularda molekulalarning orientirlanishigina tartibga solingan bo’lib,molekulalarning bir-biriga nisbatan joylashuvida,odatdagi suyuqliklardagi kabi,uzoq tartib yo’q.

Suyuqliklarning kristallar bilan gazlar o’rtasida oraliq o’rinda turishi suyuq holatning xossalari juda murakkab bo’lishiga sabab bo’ladi.Shuning uchun suyuqliklar tuzilishi nazariyasi kam rivojlangan.Suyuq holat nazariyasi Frenkel g’oyasiga asosan,suyuqliklardagi issiqlik harakatining xarakteri quyidagilardir:

Har bir molekula biror vaqt davomida ma’lum bir muvozanat vaziyati atrofida tebranib turadi.Vaqti-vaqti bilan molekula oldingi vaziyatidan o’z o’lchamlari tartibidagi masofada turgan yangi vaziyatga sakrab o’tib,muvozanat vaziyatini o’rnini o’zgartiradi.Molekulalar ma’lum joylar atrofida biror vaqt davomida bo’lgan holda suyuqlik ichida sekin ko’chib yuradi.

Temperatura ko’tarilganda,molekulalarning karakatchanligi oshadi,bu esa suyuqlik qovushqoqligining kamayishiga olib keladi.

Suyuqliklarda issiqlik harakatining o’rtacha kinetic energiyasi molekulalar orasidagi tutinish kuchlarini yengish uchun yetarli emas.Shuning uchun –qovushqoqlikning siljish koeffitsienti.

Pribor doimiysi, –yaxshi o’lchangan standarga to’g’ri keladigan suyuqlik uchun o’lchanibaniqlanadi. –ni o’lchaydigan pribor Ubbeloda viskozimetridir.Uning tuzilishi quyidagicha:1-birlashtiruvchi trubka,o’lchaydigan rezirvuar,3-kapillyar,4-rezirvuar,5-termostat.

Viskozimetr yordamida –ni o’lchab,(2.2.3-rasm).

(2.2.2)

Formuladan foydalanib,hajmiy qovushqoqlik keffitsientini hisoblash mumkin.

(2.2.3)

Barcha mexanikaviy hodisalarda ishqalanish kuchlari mavjud bo‘lib, ularning ta’siri deyarli hamma vaqt energiyaiing bir ko‘rinishdan boshqasiga o‘tishi bilan bog‘liqdir; odatda mexanikaviy ener­giya ishqalanish kuchlari ta’siri natijasida issiqlik energiyaga aylanadi. Ishqalanish kuchlari o‘zlarining ta’siri jihatidan boshqa quchlardan: tortishish, jismlarning bosimi, deformatsiya va boshqa kuchlardan hech farq qilmasada, bu xil kuchlarning o‘ziga xos xususiyatlari bulib, ularni misollarda qaraymiz. Biror jism turtkidan so‘ng tekis, silliq gorizontal sirt bo‘ylab, masalan, taxtacha muz ustida sirg’anayotgan bo‘lsin. Taxtacha vaqt o‘tishi bilan o‘z harakatini sekinlashtirib, to‘xtaydi. Taxtacha tezligi kamayadi, uning tezlanishi tezlikka qarshi yo‘nalgan. Taxtachaga qanday kuchlar tezlanish beradi?—Harakat tezligiga qarshi yo‘nalgan muzga va xavoga ishqalanish kuchlari.

Shunga uxshash boshka misol: jism stolda yotipti (2.2.1-rasm), biz uni stol taxtasi bo‘ylab kanopidan torta boshlaymiz, biroq jism qo‘zg‘almaydi. Jismga kanopning F taranglik kuch ta’sir qilsada



2.2.1-rasm
u tinch holatda qolaveradi; demak, jismga stol tomonidan F ga teng va unga qarama- qarshi kuch qo‘yilgan, u jismning stolga ishqalanish kuchidir (f kuch). G og‘irlik kuchi va stolning N bosim kuchi vertikal bo‘lib, ular o‘zaro muvozanatlashadi hamda gorizontal tezlanish kattaligiga ta’sir qilmaydi.

Birinchi va ikkinchi misollarda ko‘rsatilgan ishqalanish kuchlarining fizikaviy xarakateri turlicha: birinchi holda ishqalanish kuchi jismning harakatida yoki aniqrog‘i, jismning harakati tufayli yuzaga keladi; ikkknchi holda esa ishqalanish kuchi tinch holatda, tashqi kuchning ta’siri natijasida yuzaga keladi. Tinch holatdagi ishqalanish kuchini aynan tinchlikdagi ishqalanish kuchi deyiladi.

Taxtachaning harakatida ishqalanish kuchi harakat tezligiga qarshi yo‘nalgan bo‘lib, uning ta’siri kinetik energiyaning issiqlikka aylanishi bilan bog‘liq tezlik jismning ko‘chish yo‘nalishini belgilaydi, shuning uchun ko‘chish va kuch turli tomonlarga yo‘nalgan va binobarin, ishqalanish kuchining ishi manfiy. Demak, energiya ishqalanish kuchi ta’sir qilayotgan jismdan uzatiladi.Jismga faqat ishqalanish kuchi ta’sir qilayotganda kinetik energiya har doim kamayadi.

Haqiqatdan ham,–tezlik bilan harakatlanayotgan m–massali jism uchun dinamikaning ikkinchi qonuniga ko’ra

(2.2.4)

Bunada,–ishqalanish kuchi;uni dS ga ko’paytiramiz:

(2.2.5)

yoki kinetik energiyaning kamayishi ishqalanish kuchi ishiga teng bo‘lib, uni energiyaning saqlanish qonuni asosida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yozish mumkin edi.

Harakatdagi jism va uni o‘rab turgan jismlar bilan qilingan tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, kinetik energiya issiqlik shakldagi energiyaga o‘tar ekan.

Tinchlikdagi ishqalanishda jismlarning harakati yo‘q; shu sababli bunda ish ham, energiyaning bir ko‘rinishdan boshqasiga o‘tishi ham bo‘lmaydi. Harakatdagi ishqalanish kuchining kattaligi harakatlanayotgan jismning xossalari va shakliga, muhitning va atrofdagi jismlarning xossalariga va bulardan tashqari, harakat tezligiga bog‘liq bo‘ladi.

Ikki xil ishqalanish mavjud: 1) qattiq jismlar sirtlari quruq bo‘lgandagi ishqalanish va 2) suyuqlikka yoki gazsimon qovushoq muhitga ishqalanish. Birinchi xil ishqalanishni qisqacha quruq ishqalanish, ikkinchisini—qovushoq ishqalanish deyiladi.

Quruq ishqalanishda tinchlikdagi ishqalanish kuchi vijudga kelishi mumkin, qovushoq ishqalanishda esa tinchlikdagi ishqalanish kuchi yo‘q. Moylangan sirtlari tegishib turgan jismlarning harakatida jismning qovushoq suyuq muhitdagi harakati holidagidek ishqalanish kuchi vujudga kelib, u faqat harakat holidagina mavjud bo‘ladi. Bu holda tinchlikdagi ishqalanish kuchi nolga teng; masalan, suyuqlikda suzayotgan jism har qanday (istalgancha kichik) gorizotal kuch ta’sirida harakatlana boshlaydi;buni tajribada tekshirib ko’rish oson.(2.2.2-rasm)

U holda tezda harakatning biror vaqtdan keyin deyarli tekis bo’lib qolganiga ishonch hosil qilamiz.Bu hol harakat vaqtida tezlik o’sishi bilan ta’sir qiluvchi kuch kattaligicha o’sib boruvchi va demak,bu tashqi kuchni muvozanatlovchi ishqalanish kuchining (qarshilik kuchining) vu­judga kelganini bildiradi.
Qovushoq ishqalanish kuchlari (qarshilik kuchlari) faqat harakat vaqtidagina

vujudga kelib,

2.2.2-rasm.

ularning mavjudligi hamma vaqt mexanikaviy energiyaning issiqlikka aylanishiga

sabab bo‘ladi.

Jismning muhitda harakatlangan paytidagi qovushoq ishqalanish kuchlari (yoki muhitning qarshilik kuchlari) jism shakliga, harakat tezligiga hamda muhitning ba’zi bir fizikaviy xossalariga, aynan qovushoqligiga va zichligiga bog‘liq. Muhitning qovushoqligi qancha katta bo‘lsa, boshqa biror birday sharoitlarda ishqalanish kuchi ham shuncha katta bo‘ladi.

Muhitning qovushoqligini odatda tajribalarda aniqlanib, ularda ba’zi jismlarning muayyan sharoitlardagi ishqalanish kuchlari o‘lchanadi. Nyuton tajriba yo‘li bilan oralaridagi fazo mu­ayyan suyuqlik yoki gaz bilan to‘ldirilgan ikkita yaqin parallel sirtlarning bir-biriga nisbatan sirpanishida muhitdagi ishqalanishning asosiy qonuniyatlarini aniqlagan edi (2.2.3-rasm). Agar F tashqi kuch ta’sirida S sathli I sirt tinch turgan, unga parallel II sirtga nisbatan v tezlikda tekis harakatlanayotgan bo‘lsa, u holda I sirtga qo‘yilgan f_i ishqalanish kuchi F kuchga teng va qarama-qarshi bo’ladi.

Nyuton v-tezlikni va F kuchni o’lchash asosida quyidagi qonuniyatni topdi.

(2.2.6)

Bunda h–sirtlar orasidagi masofa,–esa faqat sirtlar orasini to’ldiruvchi muhitning xossalariga bog’liq bo’lgan domiy koeffitsient(qovushoqlik koeffitsienti).

a) b)

2.2.3-rasm.

Bu qonun da,ya’ni sirpanishuvchi sirtlar orasidagi masofa ularning chiziqli o’lchamlariga nisbatan juda kichik bo’lgandagina o’rinli bo’ladi.Batafsil tekshirishlarning ko’rsatishicha,birinchi msirtga tegib turgan suyuqlik yoki gaz zarralari –tezlik bilan harakatlanadi (sirtga erishadi),II sirtga tegib turgan zarralar esa tinch turadi,muhit zarralarining tezligi II sirtdan uzoqlashilgan sari chiziqli (proporsional) ravishda o’sib boradi (2.2.3 b–rasm).

Sirtlar orasidagi suyuqlik sirtlarga parallel qatlamlarga ajratilgan deb tasavvur qilaylik.Har bir qatlam tekis harakatlanib,shuning bilan birga,yuqorigi qatlam o’zining pastidagi qatlamni f_i kuch bilan oldinga,pastki qatlam esa o’ziga qo’shni yuqorigi qatlamni f_i gat eng kuch bilan orqaga tortadi.Shunday qilib, f_i ishqalanish kuchi suyuqlikning bir qatlamidan yonidagisiga,bir sirtdan boshqa sirtga uzatiladi.Har bir sirtga ikkita o’zaro teng va qarama–qarshi kuchlar ta’sir qilishi sababli uning harakati tekis bo’ladi.

O’lchamligi SI sistemada kg/m*s,SGS sistemada esa g/sm*sek bo’lgan muhitning qovushoqlik koeffitsienti – ni eksperemental aniqlanadi.

Havo uchun koeffitsientni 2.2.4- rasmda ko‘rsatilgan asbob yordamida aniqlash mumkin. A disk muayyan tezlikda aylantiriladi, diskni o’ragan B plastinka esa prujinali taroziga o‘rnatilgan; plastinkaga ta’sir etuvchi ishqalanish kuchi C strelkaning og’ishi bo‘yicha o‘lchanadi; B plastinkalarning yuzini, disk bilan pastinka oralig‘ini, diskning aylanish tezligini va o‘lchovlarini bilgan holda koeffitsientni aniqlash mumkin.



2.2.4-rasm.

Muhitning barcha zarralari tezliklari hamma vaqt sirtlarga parallel qolganlaridagina muhitning qovushoqlik koeffitsientini shunday tarzda aniqlash mumkinligini ta’kidlab o’tamiz.Amalda bu shart katta tezliklarda bajarilmaydi;katta tezliklarda zarralarning harakati kichik tezliklardagi kabi qatlamdor yoki laminar bo’lmay qoladi.Shu sababli faqat diskning muayyan aylanish tezligigacha Nyuton formulasi (2.2.6) o’rinli bo’ladi.

Suyuqlik yoki gazlarning qovushoqlik koeffitsientini, shuningdek, uzunligi va diametri ma’lum bo‘lgan naycha orqali ularning oqish tezligi bo‘yicha ham aniqlanadi. Bosimlarning muayyan ayirmasida naychadan iuayyan vaqt ichida o‘tgan suyuqlnk (yoki gaz) miqdori (Q sarf) qovushoqlik koeffitsientiga teskari proporsional ekanligi topilgan.

Ba’zi moddalar uchun ning lardagi qiymatlari.
Havo……………………….. 0,00018 16 ⁰C

Suv………………………… 0,0114 15 ⁰C

Gliserin……………………. 13,93 18 ⁰C

Benzin.................................. 0,0053 18 ⁰C

Mineral moy......................... 0,833 50 ⁰C


§2.3. Suyuqliklaning zichligini,sindirishn ko’rsatgichini o’lchash. Olingan natijalarga asoslanib,suyuqliklar to’zilishini o’rganish.

Moddaning suyuq holati gazlar va kristallar orasida bo’lgani holda ikkala holatning ba’zi xususiyatlariga ega bo’ladi.Suyuqliklar Kristal jismlar kabi ma’lum bir hajmga ega bo’ladi,shu bilan birga,suyuqlik gazga o’xshab o’zi turgan idish shaklini oladi.Yana kristallik holatda zarralar ma’lum tartibga joylashadi,gazlarda esa bu jihatdantartib yo’q.Rentgenografik tatqiqotlarga asosan,suyuqlik zarralarining joylashishi tartibi jihatidan qaralganda ham kristallar bilan gazlar o’rtasida oraliq o’rin egallaydi.Suyuqlik zarralari “Yaqin tartib” deb ataladigan tartibda joylashgan.Bu esa har qanday zarraga nisbatan olib qaralganda qo’shni zarralar tartib bilan joylashgan ekanligini bildiradi.Lekin mazkur zarradan uzoqlashtirilgan sari zarraning unga nisbatan joylashish tartibi buzilib boradi va zarralar joylashishidagi bu tartib ancha tez yuqolib ketadi.Kristallarda esa “Uzoq tartib”deb ataladigan tartib bor,bu esa har qanday zarraga nisbatan boshqa zarralarning ancha katta hajm doirasida tartibli joylashishini bildiradi.

Suyuqliklarda yaqin tartibning birligi suyuqliklar strukturasini kvazikristallik struktura deb atashga sabab bo’ladi.Suyuqliklarda uzoq tartib bo’lgani uchun ular zarralari tartibli joylashgan kristallarga harakterli bo’lgan anizotronlik xossasiga ega bo’ladi.

Cho’zinchoq molekulali suyuqliklarda ancha katta hajm doirasida molekulalar bir tartibga orientirlanadi,shuning uchun optik va boshqa xossalari anizotroniyaga boysunadi.Bunday suyuqlik suyuq kristallar deyiladi.Bularda molekulalarning orientrlanishigina tartibga solingan bo’lib,molekulalarning bir-biriga nisbatan joylashuvida,odatdagi suyuqliklardagi kabi,uzoq tartib yo’q.

Suyuqliklarning kristallar bilan gazlar o’rtasida oraliq o’rinda turishi suyuq holatning xossalari juda murakkab bo’lishiga sabab bo’ladi.Shuning uchun suyuqliklar tuzilishi nazariyasi ham rivojlangan.Suyuq holat nazariyasi Frenkel g’oyasiga asosan,suyuqliklardagi issiqlik harakatining harakteri quyidagilardir:Har bir molekula biror vaqt davomida ma’lum bir muvozanat atrofida tebranib turadi.Vaqti-vaqti bilan molekula oldingi vaziyatidan o’z o’lchamlari tartibidagi masofada turgan yangi vaziyatga sakrab o’tib,muvozanat vaziyati o’rnini o’zgartiradi. Molekulalar ma’lum joylar atrofida biror vaqt davomida bo’lgani holda suyuqlik ichida sekin ko’chib yuradi.

Temperatura ko’tarilganda,molekulalarning harakatchanligi oshadi,bu esa suyuqlik qovushqoqligining kamayishiga olib keladi.

Suyuqliklarda issiqlik harakatining o’rtacha kinetik energiyasi molekulalar orasidagi tutinish kuchlarini yengish uchun yetarli emas.Shuning uchun suyuqlik muayyan hajmga ega bo’lgan jismdir.Suyuqlikdan faqat tez harakatlanuvchi molekulalargina uchib chiqadi,bu hol suyuqlikning bug’lanishiga olib keladi.

Suyuqliklarning zichligi piknometr yordamida o’lchanadi,temperature ortishi bilan zichlik kamayib boradi.Bu ikki atomli suyuqlik misolida 4-5 tablisalarda keltirilgan.

Suyuqliklarning qovushqoqligi Ubbelada viskozimetri yordamida o’lchangan,uning rasmi 2.2.3-rasmda ko’rsatilgan.

formula

yordamida hisoblangan.Bu yerda - suyuqlikni oqish vaqti,A-pribor doimiysi,-zichligi.

Ikki atomli suyuqlik uchun qovushqoqlikni temperaturaga bog’liqlik natijalari 1-3 tablisalarda va 2.2.1-2.2.2 rasmlarda keltirilgan.

Ikki atomli suyuqliklarda sindirish ko’rsatgichi -refraktometr yordamida o’lchanib,olingan natijalar 6-7 tablisalarda keltirilgan.

Suyuqliklarning tuzilishi,zichlik (),qovushqoqlik (),sindirish ko’rsatgichi () larga va temperaturaga bog’liq ekan.

Tablisa-1

1.0 227 112 35 13

0.9 213 108 34 12

0.8 203 103 33 11

0.643 145 73 24 8

0.475 83 46 16 6

0.334 49 36 10 4
1.4-butandiol va uning suvdagi aralashmalari uchun () ni temperaturaga bog’liqlik natijalari.

Tablisa-2

1.0 –– 95 38 17

0.9 149 82 32 15

0.8 135 77 31 14

0.643 101 57 23 10

0.475 62 36 14 6

2.2.1. 1.3-butandiol va uning aralashmalari uchun () ni ga bog’liqlik grafigi.

2.2.2. 1.4 butandiol uning aralashmalari uchun () ni ga bog’liqlik grafigi.

2.2.3-rasm.Ubbeloda viskozimetri.

1.3-butandiol va uning suvdagi aralashmalari uchun zichlik () ni temperaturaga bog’liqligi.

Tablisa-3

1.0 1.0195 1.0051 0.9923 0.9754

0.9 1.0114 1.0061 0.9931 0.9766

0.8 1.0168 1.0091 0.9954 0.9789

0.643 1.0197 1.0228 0.9980 0.9825

0.475 1.0240 1.0168 1.0037 0.9882

0.334 1.0263 1.0201 1.0065 0.9943

0.182 1.0264 1.0195 1.0074 0.9945

1.3 Butandiol va uni H-butandiol bilan aralashmalari uchun zichlik ()

ni temperaturaga bog’liqligi.

Tablisa-4

1,0 1.0195 0.0051 0.9923 0.9754

0,9 0.9848 0.9754 0.9617 0.9533

0,8 0.9698 0.9594 0.9493 0.9367

0.643 0.9374 0.9313 0.9170 0.9011

0.475 0.8728 0.8651 0.8485 0.8323

0.334 0.8530 0.8438 0.8272 0.9080

0.182 0.8375 0.8294 0.8126 0.7954

1.4-butandiol va uning suvdagi hamda H-butanoldagi aralashmalari uchun sindirish ko’rsatgichini temperaturaga bog’liqlik natijalari.

Tablisa-5

	Sistema
Temperatura,K	1,4-butandiol+H20			1,4-butandiol+C4H90H
	1,0 m.d	0,8 m.d	0,475 m.d	0,8 m.d	0,475 m.d

273 1.4466 1.4418 1.4214 1.4385 1.4259

283 1.4432 1.4389 1.4284 1.4350 1.4222

293 1.4398 1.4360 1.4254 1.4315 1.4185

303 1.4364 1.4331 1.4224 1.4280 1.4143

313 1.4330 1.4302 1.4195 1.4245 1.4111

323 1.4296 1.4273 1.4164 1.4210 1.4074

333 1.4262 1.4244 1.4134 1.4175 1.4037

343 1.4223 1.4215 1.4104 1.4140 1.4000

353 1.4194 1.4186 1.4074 1.4105 1.3963

1.4-butandiol va uning suvdagi hamda H-butanildagi aralashmalari uchun sindirish ko’rsatgichini temperaturaga bog’liqlik natijalari.

Tablisa-6

	Sistema
Temperatura,K	1,4-butandiol+H20			1,4-butandiol+C4H90H
	1,0 m.d	0,8 m.d	0,475 m.d	0,8 m.d	0,475 m.d

273 –– –– –– 1.4425 1.4316

283 –– 1.4413 1.4322 1.4396 1.4276

293 1.4456 1.4416 1.4285 1.4367 1.4236

303 1.4428 1.4389 1.4258 1.4338 1.4196

313 1.4400 1.4362 1.4221 1.4309 1.4156

323 1.4372 1.4335 1.4184 1.4280 1.4116

333 1.4344 1.4308 1.4147 1.4251 1.4076

343 1.4316 1.4281 1.4110 1.4222 1.4036

353 1.4288 1.4254 1.4070 1.4193 1.3996

XULOSA

Shunday qilib, xulosa qilib shuni aytish mumkinki, suyuqliklar mexanikasining elementlarini o‘rganishda laboratoriya qurilmalaridan foydalanib dars o‘tib, quyidagilarga erishdik.

1.Moddalarning agregat holatlari, ularning xossalari va tuzilishini yaxshi tushuntirish mumkin ekan.

2.Suyuqliklarning muvozanat va harakat tenglamalarini chuqurroq tushuntirish mumkin.

3Suyuqliklarning harakatini, kinematik tavsifini, bernulli tenglamasini oson, ishonarli qilib tushuntirish mumkin.

4.Qovushoqlikni hosil bo‘lishi, qovushoqlik kuchini nimalarga bog‘liqligini aniq ko‘rsatish mumkin.

5.Qovushoqlikni laboratoriyada viskozimetr yordamida o‘lchab, o‘quvchilarni o‘ziga ham o‘lchatib, darsni qiziqarli qilib o‘tdim.
Suyuqliklarning zichligini piknometr yordamida sindirish ko‘rsatkichini refraktometr yordamida o‘lchab, kitobdagi standart ma’lumotlar bilan taqqoslab tushuntirilsa bo‘ladi.

Suyuqliklar mexanikasining elementlarini laboratoriya qurilmalaridan foydalanib, dars o‘tilsa, bu dars samarali, qiziqarli va effektiv bo‘lar ekan.

ADABIYOTLAR

1.Karimov I.A. «О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida», Toshkent, «О‘zbekiston» 2011. 439 bet.

2.О‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Toshkent, 2008 yil.

3.О‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim tо‘g‘risi»dagi Qonun, Toshkent, 1997 yil.

4.Karimov I.A. «Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch» Toshkent, 2008 yil.

5.О‘zbekiston Respublikasi Oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2010 yil 9-iyundagi «Oliy ta’lim muassalarida bakalavrlarning bitiruv malakaviy ishini bajarishga qо‘yilgan talablarni tasdiqlash tо‘g‘risi» dagi 225-sonli (Buyruq №386-X).

6.Malakaviy bitiruv ishi va magistrlik dissertatsiyalarini yozish va rasmiylashtirish bо‘yicha yо‘riqnoma. Toshkent, 2008 yil.

7.Fan, taraqqiyot va yoshlar, QDU ilmiy amaliy konferensiya materiallari, I jild, Qarshi-2012 yil.

8.Ismoilov M va boshqalar «fizika kursi», «О‘zbekiston» Toshkent, 200 y, 469 bet.

9.Tо‘rayev E va boshqalar «Termodinamika va statik» fizika, Toshkent, «Sharq», 2002 y, 127 bet.

10.Frish S.E.Timoreva A.V. «Umumiy fizika kursi» I tom, Toshkent, «О‘qituvchi» 1986 y.

11.Ahmadjonov O. «Fizika kursi» I tom, «Mexanika va molekulyar fizika», Toshkent, О‘qituvchi, 1987 y, 250 bet.

12.Strelkov S.P. «Mexanika» Toshkent, О‘qituvchi, 1987 y. 568 bet.

13.Savelov I.V. «Umumiy fizika kursi» I tom, Toshkent, О‘qituvchi, 1983 y, 408 bet.

14.Jumayev T, «Issledovaniye akusticheskix spektrov 1,3- i 1,4-butandiolov i ix rastvorov» kar. Dis. Moskva, 1986 g.