Qarshi davlat universiteti tuproqshunoslik va ekologiya kafedrasi

archa eng shimolda, tropik o‟rmonlarda o‟simliklarni xilma -xil hayotiy formalari 
uchraydi. Ayniqsa, o‟tchil o‟simliklar o‟zlarini qisqa hayoti, mavsumiy 
rivojlanishi, urug‟larini ko‟p bo‟lishi kabi xususiyatlari orqali xilma-xil sharoitga 
moslashib, ularni hayot formalari ham turlicha bo‟ladi. 
Hayvonlarni hayot formalari
. Hayvonlarni hayot formalari ham. o‟simliklarnikidek 
xilma-xildir. Sut emizuvchi hayvonlarni morfologiyasiga ayniqsa, ularni ma„lum muhitda
harakat harakteriga katta ta„sir etgan. A.N.Formozov ularni quyidagi moslashuv tiplarga 
bo‟ladi:
1.
Yer ustidagi formasi; 
2.
Yer ostidagi formasi; 
3.
Daraxtda yashovchi formasi; 
4.
Havoda; 
5.
Suvda. 
Yerda yashovchilar yurish, chopish, sakrashga moslashgan. Masalan, sakrovchi 
kengurularda keyingi oyoq-muskullar kuchli, uzun bo‟ladi, oldingilari kalta, unchalik 
rivojlanmagan, dumlari rul vazifazisi bajaradi. 
Qushlarni tana tuzilishi ma„lum bir joyda yashashi va ovqat topish uchun harakat 
qilishiga qarab o‟zgargan bo‟ladi. Shunga qarab ular quyidagilarga bo‟linadi: 
1.
Daraxtlarda yashovchidar; 
2.
Ochiq dalalarda yashovchilar; 
3.
Botqoqliklarda yashovchilar; 
4.
Suvda yashovchilar. 
CHigirtkalar 
hayot 
formalariga 
qarab 
quyidagilarga 
bo‟linadi:
tambiontt darax t va butalarda yashovchilar; xartobiont o‟tchil o‟simliklarda
yashovchilar; gerpetobiontlar - tuproq ustidagi organik qoldiqlarda 
yashovchilar va hokazo.
Hayvonlarni hayot formalariga qarab ularni hayot tarzi haqida fikr yuritish 
mumkin. Masalan, ch o‟lda yashovchilarni rangi, tuzilishi haqida va hokazo.
Biotsenozlar - bu bir maydonda mavjud bo‟lgan o‟simliklar va hayvonlarning majmuidir, 
ya‟ni fitotsenoz va zootsenozdan iborat. Biotsenozda yashash sharoitlar ma‟lum darajada bir xil 
bo‟lgan o‟simlik va hayvonlar qavmi to‟planadi. Yashash sharoiti bir xildagi utloqlar, o‟rmonlar, 
sug‟oriladigan yerlar, biotsenozga misol bo‟ladi, odamning tabiatga aralashuvi natijasida 
biotsenozni o‟zgartib, jamiyat manfaatlariga moslab o‟zgartiriladi. Buni agrotsenoz deyilib, unga 
paxtazor, sholikor, gallazor, bog‟lar kiradi.
Biotsenozdagi turlar ikki xil bo‟ladi: turlarga boy va kambagal biotsenoz. Shimoliy 
tundrada, issiq saxro, ifloslangan suv havzalarida, ya‟ni sovuq yoki issiq-noqulay sharoit bo‟lgan 
joylarda turlar soni kam bo‟ladi. Haydalib turadigan yerlarda, kimyoviy preparatlar ko‟p 

---

20 
qo‟llanilganda turlar soni kambag‟allashadi. Abiotik va biotik omillar qulay bo‟lgan tropik 
o‟rmonlarda, daryoga yaqin vodiylar turlar soniga boy bo‟ladi. 
Biotsenozda turlarni boyligi uni paydo bo‟lgan vaqtiga ham bog‟liq. Agar biotsenoz uzoq 
vaqtdan buyon mavjud bo‟lsa (utloqlar, cho‟l, o‟rmon) unda ko‟p turlar bo‟ladi. Agar biotsenoz 
yaqinda inson tomonidan yaratilgan bo‟lsa (bog‟, ogorod) turlarga kambag‟al bo‟ladi, 
monakulturada ham turlar soni oz bo‟ladi. Biy-biyenko qonun. 
Turlar soni ko‟p ammo har birini son miqdori kam bo‟ladi. Ammo eng kambag‟al 
biotsenozda ham kamida bir necha 10 xil tur organizmlar yashaydi. Masalan: bug‟doy 
agrotsenozida har xil begona o‟tlar, xashorat va ularning kushandalari, kemiruvchilar, 
tuproqlarda yashovchi har xil umurtqasizlar, zamburug‟lar va boshqalar.
Ko‟p biotsenozlarda o‟simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar yashaydi. Faqat chuqur 
g‟orlarda o‟simliklar bo‟lmaydi, unda asosan mikroorganizmlar yashaydi xolos.
Biotsenozdagi jami turlar sonini aniqlash qiyin, chunki turlarga boy biotsenozda bir-biri 
bilan bog‟langan minglab, o‟n minglab turlar yashaydi. 
Har xil muhit bo‟lgan joylar turlarga boy bo‟ladi. Masalan, o‟rmonlarni cheti bilan dalalar 
o‟rtasida xilma-xil hayvonlar va o‟simliklar o‟rmon yoki dala o‟rtasiga qaraganda ko‟p bo‟ladi. 
Chunki o‟rtada harorat, yorug‟lik, namlik va boshqalar yetarli bo‟ladi. Shuningdek har bir tur 
yangi biotsenozda paydo bo‟lganda o‟zi boshqa turlar uchun sharoit yaratadi. Masalan: 
yumronqoziq yangi joyga paydo bo‟lganda o‟ziga yirtkichlarni jalb kiladi, 50 ga yaqin parazitlar 
va yuzlab ularni inlarida yashovchi hayvonlar to‟planadi, ular uchun sharoit tug‟iladi. 
Biotsenozda yashovchi har xil turlarni son miqdori bir xil emas, ya‟ni bazi turlar ahyon-
ahyonda uchrasa, ba‟zilari ko‟p bo „ladi. Masalan, o‟zimizni cho‟l zonada hazar isvan, ba‟zi 
joylarda yantoq yoki saksovul boshqa turlarga qaraganda ko‟p bo‟lib, dominant hisoblanadi. 
Tog‟larda archa (kukabuloq). Ba‟zi dominant turlar boshqalar uchun muhit yaratadi. Bularni 
edifiqator deyiladi. Masalan: archa boshqa o‟simliklarni, hayvonlarni yashash uchun mikroiqlim 
yaratadi.
Kam uchrovchi turlar ham biotsenoz turlarni genofondni boyitishda, kelgusida dominant 
turlar urnini egallashdi rezerv sifatida ahamiyatga ega.
Biotsenozda dominant turlarining ko‟p soni bilan, umumiy turlar soni o‟rtasida bogliqlik 
bor. Turlar soni kamayishi bilan, dominant – ayrim turlarni son-miqdori ko‟payib ketadi. Agar 
sharoit spetsifik bo‟lsa (agrotsenozda) turlar soni kambag‟allashib ayrim turlarni son miqdori 
oshadi. Masalan, paxtada vilt, sovka, o‟rgimchakkana, polizda – poliz kungizini ko‟payishi. 
Deyarlik tur soni jihatdan boy bo‟lgan biotsenozda, har bir turni soni kam bo‟ladi (quruq 
yerda) inson faoliyati orqali tabiatda turlarini xilma-xilligi qisqaradi, ayrimlarini soni oshadi, 
buni oldindan qurish mumkin.