Qarshi davlat universiteti tuproqshunoslik va ekologiya kafedrasi

TIRIK ORGANIZMLAR - YASHASH MUHITI. 

---

17 
V.K.Beklemishev, bir guruh organizmlar muhitni abiotik omillarini (yorug‟lik, harorat, 
namlik, suvni havoda harakati) o‟zgartib, boshqa organizmlarga qulay muhit yaratishini 
ko‟rsatdi. Masalan, o‟rmonzorlarni nishob joylarida hayvonlar noqulay ob-havo sharoitidan, 
dushmanlardan pana topadilar; unday joylarda muayyan mikroiqlim bo‟lib hayvonlarni 
ko‟payishi va avlodlarini oziqlanishi uchun imkoniyat bo‟ladi. O‟rmonzordagi iqlimiy sharoit 
boshqa joylarga nisbatan mu„tadilroq bo‟ladi. 
Daraxtlarni (o‟simliklarni) barglarida, pustloqlarini ostida, shoxlarida ko‟p hayvonlar uya 
qo‟yadi. Bunday (topik) bog‟lanish orqali biotsenozda organizmlar bir-biri bilan bog‟lanib 
ketgan. Tirik organizmlar yashash muhiti ekanligi. Tekinxo‟rlik qilib yashovchi hayvon va 
o‟simliklar uchun ular yashaydigan organizm spetsifik muhitdir. Buni V.A.Dogel, 
Ye.N.Pavlovskiylar ko‟rsatishgan. Ba„zi tekinxo‟rlar hayoti tashqi muhit bilan bog‟lanish 
butunlay yo‟qolib, ularning hayoti doimo biron organizm tanasida o‟tadi (bezgak plazmodiumi).
Evolyutsion taraqqiyot jarayonida tekinxo‟r bilan xo‟jayin o‟rtasida murakkab bog‟lanish paydo 
bo‟lgan. Chunki har bir organizm hayoti muhitga bog‟lik bo‟lib, o‟z navbatida tekinxo‟r ham 
xo‟jayin hayotiga ta„sir etadi. 
Parazit tushunchasi. 
Tabiatda uchraydigan parazit о„ziga kerakli oziq moddalarni bir 
yoki bir necha organizmlardan, xujayralardan oladi. Parazit va xо„jayin о„rtasida mahkam uzviy 
aloqa borligi parazit о„zi yashab turgan muhitni boshqarishda xо„jayinga qaramligidir. 
Tabiatda uchraydigan parazitlar va patogenlar juda muhim guruh organizmlar 
hisoblanadi. Har yili millionlab kishilar turli infeksion kasalliklardan nogiron bо„ladi, hayotdan 
kо„z yumadi. Hozirgi kunda 250 mln.dan ortiq biigarsioz kasalligiga chalingan kishilar ma‟lum. 
Kо„pchilik parazitlar (tekinxо„rlar) tashqi muhit bilan butunlay aloqasiz, organizm-
xо„jayin tanalari ichida (ichak, oshqozon, og„iz, burun) yashaydi. Evolyusion jarayonda parazit 
va xо„jayin о„rtasida juda murakkab munosabatlar kelib chiqqan. Parazit xо„jayin hisobiga 
yashasa ham, unga ma‟lum darajada ta‟sir qiladi. Buning natijasida xо„jayin parzitdan 
saqlanishning turli xususiyatlarini vujudga keltiradi. 
Tekinxo‟rlikni kelib chiqish yo‟llari.
1. Oddiy kvartirantlik, bunda mayda organizmlar kattaroq hayvonlarni inlari yaqinida 
yashab, asta-sekin ularning tanasiga, keyinchalik ichki qismiga o‟tgan. Uni tanasidagi ozuqa 
bilan ovqatlanib, unga zarar keltirgan. 
2. Yirtqichlik orqali parazitlikka o‟tish. Bunda yirtqich hayvonga hujum qiladi, ammo 
birdan yeb qo‟ya olmaydi. Uning tanasiga yopishib, tanasidagi ozuqa bilan oziqlanadi. Ma„lum 
sharoitda yirtqich hayvonni ichki qismiga o‟tib, undagi mo‟l ozuqa joyga borgach, tekinxo‟rga 
aylanadi. 
3. Kelgusidagi tekinxo‟r xo‟jayin organizmiga tasodifan tushib qolishi mumkin. Yirik 
hayvon ozuqa bilan mayda hayvonni yutib yuboradi, ba„zilari o‟ladi, ba„zilari esa yangi muhitga 
moslashib, tekinxo‟rga aylanadi. 
Hamma tekinxo‟rlar ektoparazit va endoparazitlarga bo‟linadi. 
Parazitlik qilib yashovchi o‟simlik va hayvonlarda bir necha xil anatomo-morfologik va 
fiziologik moslashuvlar paydo bo‟lgan. Masalan, ko‟p tekinxo‟r lentasimon chuvalchanglarda 
ovqat hazm qilish organlari redutsirlangan (yo‟qolgan), chunki ular ichaklarda ovqat bo‟tqasida 
bo‟lib, tanalari orqali ovqatni so‟radi. Ba„zi parazit hasharotlar (bit, burgalar) qanotlarini 
yo‟qotganlar, chunki unga zarurat yo‟q.