Qarshi Davlat Universiteti Tabiatshunoslik va Geografiya fakulteti Geografiya yo`nalishi

1.2.Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi. 
Ta’lim jarayonida o‘quvchilar mo‘ayyan bilimlar ko‘nikma va malakalarni 
egallaydilar. Didaktikada metod – deganda o‘qituvchi rahbarligida turli metodlar 
vositasida o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma, malakalari bilan qurollantirishda hamda 
ularning dunyoqarashini shakllantirish tushuniladi. 
O‘quv materiali mazmuni ta’limning turli vositalari yordamida va turli metodlar 
bilan o‘zlashtiriladi. Shu sabali har doim o‘quvchi oldida muvofaqiyatliroq va 
samaraliroq o‘qitish va o‘qishga yordam beradigan yo‘llarni tanlash muammosi turadi. 
O‘quv materialini o‘rganishning turli shakllarini qidirish darsning maqsadlari, 
vazifalarini anglab olishdan boshlanadi. Metod so‘zi grekcha “metodis” so‘zidan 
olingan bo‘lib, aynan “tadqiqot degan ma’noni bildiradi. Didaktika fani metod 
terminiga ta’rif berish bo‘yicha aniq bir qoidani hali yaratganicha yo‘q. Bu masala 
borasida turli ta’rif va qoidalar mavjud. Didaktika fanida ta’lim metodi deganda 
o‘qituvchi va o‘quvchining ta’lim jarayonida birgalikdagi faoliyati tushuniladi. 
Bunda ular qo‘yilgan maqsad uchun birgalikda harakat qiladilar. Metod o‘qituvchi 
va o‘quvchi faoliyati turlarini, ta’lim qanday ketishligini, o‘qituvchilar materiallarni qay 
darajada tushuntirishi. O‘quvchi uni qanday o‘zlashtirishi kerakligi bilan belgilandi. 
Metodning aloxida detallari usul deyiladi.
Masalan yangi bilimni o‘zlashtirishda darslik bilan ishlash bunga misol bo‘lishi 
mumkin. Metod va usul o‘rtasida doimiy aloka mavjud. Geografiya asoslarini puxta 
o‘zlashtirish o‘quvchining bilim olish qobiliyatlarini rivojlantirish va ularni hayotga 
tayyorlash ma’lum darajada ta’lim metodlariga bog‘liq. 
Ta’lim metodlari o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar faoliyatini belgilaydaigan 
ish metodlari bo‘lib o‘quv materialini nazariy va amaliy o‘zlashtirish shaklidir. 
Ta’lim metodlari o‘quvchilarga bilim berishi ko‘nikma va malakalarni egallash 
bilangina cheklanib qolmaydi. Ta’lim metodlari deyilganda o‘quvchilarning ijodiy 

---

9 
faoliyatlarini shaklantiradigan bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishga o‘rgatadigan o‘zaro 
ilmiy bilimini asoslangan to‘g‘ri dunyo qarash va e’tiqodni tarbiyalaydigan metodlarga 
tushuniladi. 
1.
Metodlar o‘qituvchi faoliyati yo‘l yo‘riqlari bo‘lib, o‘quvchi faoliyatini
belgilashga yordam beradi. Ta’lim metodlari uchun ikkita asosiy narsaga xos 
2.
Ta’lim metodlari faqat bilim ko‘nikma malakalarni shaklantirish
bilangina cheklanmasdan, balki o‘quvchilarda ijodiy faoliyat bilimlarini mustaqil
egallash qobiliyatini tarbiyalashga ham yordam beradi. 
Ta’lim metodlari o‘qitishning umumiy va aniq maqsadlariga hamda maktab 
ta’limining mazmuniga ham bog‘liq. Ta’lim metodlari ko‘p hollarda o‘quvchilarning 
ruhiyati xususiyatlarini e’tiborga olishni talab qiladi. Uni tanlash maktabning modiy 
texnika ta’minotiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq chunki o‘qituvchi ta’lim metodini tanlar 
ekan, maktabda mavzu bo‘lgan texnika vositalarini harakatlarini, atlaslarni va ulardan 
foydalanish imkoniyatlarini hisobga oladi. 
O‘qitish metodlari pedagogikada maktab joylashgan sharoitga hamda 
o‘qituvchilar tajribasida tarkib topgan an’analarga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan: 
o‘qituvchi o‘z ishiga alohida tus bag‘ishlaydigan muayyan metodlardan foydalanishni
afzal ko‘radi.
Ilmiy texnika jarayoni sharoitida an’anaviy metodlarni takomillashtirishga va 
yangi metodlarni izlab topishga tobora jidiy talablar quyilmoqda, ta’lim metodlari 
muamosi eng asosiy muamolardan biri bo‘lib qolmoqda u quyidagi talablarga javob 
berishi kerak: 
1. Metodni tarbiyaviyligi bunda har qanday metod o‘quvchilarning umumiy 
rivojlanishiga, bilimga qiziqishlarini e’tiqod his tuyg‘u qarashlariga ta’sir ko‘rsatadi. 
Ta’limning tarbiyaviy vazifasini amalga oshirish metodning tanlashiga bog‘liq
2. Metodning ilmiyligi dars berish va ta’limning har qanday metod o‘quv 
jarayoning qonuniyatlari bilan belgilanadi
Metod ilmiy jihatdan qanchalik asoslangan bo‘lsa, shunchalik ravshan va aniq 
bo‘ladi. Eng muximi shundaki biror metod yordamida qanday umumiy va aniq 
vazifalarni xal etish mumkinligini u qanday mazmunga mos kelishini faoliyatini qanday 

---

10 
turlarini talab qilishni va ularni qanday tashkil etish lozimligini ko‘ra bilish kerak. 
Metodning ilmiyligi geografik voqea va xodisalarni qonuniyatlarini to‘g‘ri anglashini 
ta’minlaydi va o‘quvchilarni to‘g‘ri ilmiy tasavvurga olib boradi. 
3.Metodning omabopligi. 
XXI asr innovasiyalar ya’ni fan-texnika sohasidagi ilg’or kashfiyotlarni ishlab 
chiqarish, boshqarish, jamiyat rivojlanishining ijtimoiy jabhalariga joriy etilish asridir. 
Zero, insoniyat taraqqiyotini innovasiyalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Mamlakatimiz 
kelajagi, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqish, qishloq xo’jaligi va jamiyat hayotining 
boshqa sohalari bilan birga ta’lim-tarbiya sohasidagi o’zgarishlar, uni yangi zamon 
talablari darajasiga ko’tarishga yo’naltirilgan ishlarning samaradorligi bilan belgilanadi.
Geografik, shu jumladan maktabda o’qitiladigan geografik fanlar samaradorligini 
oshirish uchun quyidagi interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish tavsiya etiladi.