Ilk o`spirinlik yoshida shaxsning kamol topishi
Ilk uspirinlik yoshidagi uzgarishlar maktab, oila, shaxslararo munosabatlardagi mavkeni yanada
mustahkamlashning muhim omili xisoblanadi. Lekin yetakchi omil yangicha ta’lim muassasasi ukuvchisi
faoliyatining xususiyati, moxiyati va mazmunidagi tub burilishdir. Ilkuspirinlarda avvalo uzini anglashdagi
siljish yakkol kuzga tashlanadi. Bu hol shunchaki usishni bildirmaydi, balki uz shaxsiyatining ma’naviy-
psixologik fazilatlarini, faol ijtimoiy turmush tarzining maksad va vazifalarini anglashni, okilona baholashni
aks ettiradi. Ilk uspirinda uzining ruhiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, akl-zakovatini, kobiliyati hamda
imkoniya-tini anikdashga intilish kuchayadi. Uz xulk-atvorini jilovlash, xis-tuygulari hamda ichki
kechinmalarini tushunish ishtiyoki vujudga kela boshlaydi.
Ilk uspirindagi uzini anglash turmush, ukish, mexnat va sport faoliyatlari takozosi bilan namoyon
buladi. Yangicha ta’lim muas-sasidagi odatlanilmagan vaziyatning shaxslararo munosabat va mulokrt
ko‘lamining kengayishi uzining akliy, axlokiy, irodaviy xis-tuygularining xususiyatlarini okilona baholash,
kuyilayotgan talablarga javob tarikasida yondashish uzini anglashni jadallashtiradi.Bunday ta’lim tizimidagi
ukuvchilarning uzini anglashga alokador xususiyatlari mavjud. Ular avval, uzlarining kuchli va zaif jihatlarini,
yutukva kamchiliklarini, munosib va nomunosib kiliklarini anikrok, baholash imkoniyatiga ega buladilar. Agar
usmirda atrofdagi kishilarning okilona baholashlari orkali anik, baholash yuzaga kelsa, ilk uspirinda bu holat
boishacharok tarzda kechadi, unda uz shaxsiy fazilatini, xulk-atvorini, akliy va jismoniy mexnat faoliyatini
taxlil kilish, kiyosiy baholash mayli kuchayadi. Ilk uspirin usmirga Qaraganda uz ma’naviyati va ruxiyatining
xususiyatlarini tularok tasavvur eta olsa xam, ularni okilona baholashda kamchiliklarga yul kuyadi. Natijada u
uz xususiyatlariga ortikcha baxr berib, manmanlik, takabburlik, kibrlanish illatiga duchor buladi, sinf (kurs) va
pedagoglar jamoalarining a’zolariga gayritabiiy munosabatda bula boshlaydi. Shuningdek, ayrim ilk uspirinlar
uz xatti-xarakatlari, aqliy imkoniyatlari va kizikishlariga past baxr beradilar va uzlarini kamtarona tutishga
intiladilar.
Akademik litsey, kasb-xunar kolleji ukuvchisining usmirlik yoshi davridagi boladan boshkacha yana bir
xususiyati — murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissi, uz kadr-kimmatini
e’zozlash, sezish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, uspirin yigit va kiz sezgirlik deganda nozik, nafis
holatlarning farkiga borish, zaruratni tez anglash, xolisona yordam uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga
tegmasdan amalga oshirishni tushunadi. Ilk uspirin uzining ezgu niyatini baholashga jamoada uz urnini
belgilash nuktai nazaridan yondashadi, chunonchi, "Uzim tanlagan mutaxassislikkayaroklimanmi?", "Jonajon
respublikamga, ota-onamga munosib farzand bula olamanmi?", "Jamiyatning tarakkiyotiga uz ulushimni
kusha olamanmi?" degan savollarga javob kidiradi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ukuvchida uzining fazilati tugrisida yakkol tasavvur xosil kilish uchun
ukituvchi unga juda ustalik, bilimdonlik, ziyraklik bilan yordam berishi lozim. U uzining dustona, ilik
munosabati bilan sinf jamoasi a’zolari e’tiborida ishonch, obru kozonishi uchun xar bir muloxazasida
pedagogik-psixologik nazokatga rioya knlsa, yigit va kizlarda xam uz kuchiga, imkoniyatiga, kobiliyatiga,
fa\m-farosatiga ishonch hissini paydo kiladi. Ularda ustozga chukur xurmat, minnatdorchilik tuygulari
uygonadi.Ilk uspirin ukuvchida uzini anglash negizida uzini uzi tarbiyalash istagi tugaladi va bu ishning
vositalarini topji, ularni kundalik turmushga tatbik kilish extiyoji vujudga keladi. Lekin uzlarining uzini uzi
tarbiyalashi psixologiyasidagi mavjud nuksonlarga barxam berish, ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan
kifoyalanib krlmay, ularni kattalarga xos kup kirrali umumlashgan idealga moye ravishda tarkib toptirishiga
yunaltirilgan buladi.
Ilk o`spirinlik davrida ukuvchilar uzlarida eng kimmatli fazilatlarni, ukuv va malakalarni ongli, rejali,
tartibli, izchil va muntazam tarkib toptirishga extiyoj sezadilar. Ma’lumki, mazkur toifadagi ta’lim muassasi
ukuvchilari ma’naviy-psixologik kiyofaga ega bulish uchun okilona ulcham, mezon, vazifalarini bajaruvchi
barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini kidiradilar. Ilk uspirinlarda ideallar bir necha
kurinishda namoyon bulishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular tanikli kishilarning Kiyofalari, badiiy asar
kaxramoni timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni (sifatlarni) gavdalantirishni orzu kiladilar. Birok yigitlar bilan
kizlar urtasida ideal obrazini tanlashda katta fark buladi. Masalan, kizlar kupincha mexnatkash ayolning,
jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat arbobining, badiiy asar Kaxramonining xususiyatlari mujassamlangan
kiyofalarni ideal darajasiga kugaradilar. Ammo ayrim ukuvchilar tarixiy shaxslarning masalan, bakuvvat
yultusar, ok ofitser, kuv josus va boshkalarning salbiy sifatlariga takdid kilishga ham moyil buladilar.Ilk
uspirin ukuvchilarning uzini uzi tarbiyalashi ukuv yurtidagijamoatchiliktashkilotlarining, pedagoglar
jamoasining tarbiyaviy ta’siri doirasida amalga oshishi shart. Zeroki, uzini uzi takomillashtirish jamoada
munosib urin egallash, ijtimoiy burchni anglash va foydali mexnatga kizikishga xizmat kilishi keraq.
Kuzatishlar va xayot tajribalarining kursatishi ba’zi hollarda ilk uspirinlar uzlarini kurkmas, jasur kilib
kursatishga, nourin xatti-harakatlarga moyil buladilar, kaltis yullar bilan uz irodalarini tarbiyalashga intiladilar,
goho xayotlarini xavf ostida Koldirishgacha borib yetadilar. Shuning uchun ularga sun’iy usullar va vositalar
yordamida kiyinchiliklarni bartaraf kilish mumkin emasligini tushuntirish keraq Shuningdek, ularni okilona,
maksadga muvofik samarali usullardan foydalanish yullari bilan tanishtirish, hakiksy chinikish malakalari
bilan kurollantirish yaxshi natija beradi.
Akademik litsey, kasb-xunar kolleji ukuvchilari ma’naviy xislatlarga, axlok normalarining mohiyatiga
jiddiy munosabatda buladilar. Ular axlokiy turkumlar, birliklarning mazmunini chukur anglay boshlaydilar,
xar kaysi axlokiy tushunchaning nozikligi va kup ma’noligini bilishga xarakat kiladilar. Masalan, burch,
vijdon, Fypyp, kadr-kimmat, faholanish, mas’uliyat, or-nomus kabi tushunchalarni chukur taxdil kila oladilar.
Lekin ularning xammalarini bu axlokiy tushunchalarni yaxshi anglaydilar, deb bulmaydi. Shunga kura, tugri
axlokiy karashlar, tasavvurlar tarkib topishi uchun adolatli turmush tarzining uzi yetarli, deyish mumkin emas.
Va pedagog xotirjamlikka yul kuymasligi, muxit yaratish, barkaror shaxsni tarkib toptirish uchun doimo
izlanishi zarur. Shuningdek, maktabda, kollejda tarbiya ishlari izchil olib borilmasa, yigit va kizlarda
chinakam, barkaror e’tikodlar shakllanmaydi.
Ilk o`spirinlarda axlokiy tushunchalarni okilona shakllantirish lozim, ularga nojuya xulk-atvor, chet el
film-larining mazmuni ma’naviyatga va ruxiyatga salbiy ta’sir etishini tushuntirish zarur. Ijtimoiy xayotda
uchraydigan yaramas yurish-turishlarga, illatlarga zarba berish, ularning ta’siridan yigit va Kizlarni asrash
pedagoglar jamoasining muxim vazifasi xisoblanadi. Ilk uspirinlarda balogatta yetish tuygusi takomillashib
borib, uzining urnini belgilash va ma’naviy dunyosini ifodalash tuygusiga aylanadi. Bu hol uning uzini aloxida
shaxs ekanligini, uziga xos xislatining tan olinishiga intilishida aks etadi. Bunga esa modalarga mayl quyish,
murakkab tasviriy san’atga, musikaga, kasb-xunarga, tabiatga qizikishni namoyish kilish yakkrl dalildir.Shuni
aloxida ta’kidlash kerakki, ilk o`spirin yoshidagi qizlar katta yoshdagi kishilarning ta’siriga osonroq beriladi.
Ilk o`spirin yigitlar esa kattalardan ko`ra tengdoshlari ta’siriga ko`proq beriladilar. Shuning uchun
maxsus o`quv yurti o`quvchisi shaxsining tarkib topishiga maktab muxiti, xususan sinf jamoasi, rasmiy va
norasmiy tengkurlar guruxi kuchli ta’sir etadi. Sinf, kurs jamoasi umumiy maksadni belgilashga, jamoa
a’zolari urtasida munosabatlar urnatishga, shaxsiy va jamoatchilik munosabatlari rivojlanishiga imkoniyatlar
yaratadi. Sinf va maktab jamoalari ta’sirida matonatlilik, jasurlik, sabr-tokatlilik, kamtarlik, intizomlik,
xalollik, xamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik, lokaydlik, munofikdik, laganbardorlik,
dangasalik, kurkokdik, gayirlik singari illatlarning barxam topishi tezlashadi. Jamoa a’zolari urtasidagi axillik,
birlik, yagona maksadga intilish, ilik psixologik muxit mavjud salbiy xatti-xarakatlarni yukotish uchun xizmat
kiladi.
Kollej o`quvchilari shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlari aloxida ahamiyat kasb etadi.
Ularning yuksak talablar kuiishi natijasida ilk uspirinlarda faollik, tashabbuskorlik, mustakillik, katiyatlilik,
mas’uliyatlilik, tankidiylik singari fazilatlar barkarorlashadi. Mazkur tashkilotlar ilk uspirin-lardagi goyaviy-
siyosiy, vatanparvarlik, jamoachilik, inson-parvarlik, uzaro yordam, xamkorlik tuygularini mukammal
boskichga kugaradi. Ana shularni kuzatibtadkiketgan psixolog L.I.Umanskiy tashkilotchilik kobiliyati uzaro
uzviy boglik kuyidagilardan iboratligini ta’kidlaydi: 1) tashkilotchilik tuygusi (psixologik topkirlik,
kashfiyotchilik, nazokat, amaliy akd-idrokda uz ifodasini topadi); 2) tengdoshlariga emotsional-irodaviy ta’sir
kursatish imkoniyati (muammolar yechimiga jalb kilish, ularning kuch-gayratini biriktirish); 3) tashkilotchilik
faoliyatiga moyillik (emotsional xis-tuygu, ijobiy munosabat, faollik kursatish, kat’iy kizikish va xrkazolar);
L.I.Umanskiyning fikricha, ilk uspirin namunali tashkilotchi bulishi uchun unda Kuyidagi xislatlar bulishi
kerak: a) axlokiy xislatlar — jamoatchilik, samimiylik, tashabbuskorlik, faollik, mexnat-sevarlik; b) irodaviy
xislatlar — matonat, katiyat, mustakillik, tashabbuskorlik, batartiblik, intizomlilik; v) emotsional xislatlar —
xushchakchakdik, tetiklik, xazilkashlik va yangilikni xis etish, uz kuchiga ishonch, optimizm va boshkalar.
Ilk o`spirinlarning yana bir muhim xislati ularda yuksak darajadagi dustlik, urtoklik, ulfatchilik,
muhabbatning vujudga kelishidir. Shu xis-tuygular yigit va kizlarning ma’naviyati va psixologiyasida kanday
tus olishiga karab, tarbiyaviy chora va tadbirlarni amalga oshirish yaxshi natija beradi. Sinfdagi xamkorlik
faoliyatida uzaro yordam, xamjixatlilik, intilish va manfaatlar birligiga asoslangan urtoklik munosabatlari
yuzaga keladi. Urtoklik munosabatlarining yuksak chukkisi dustlik xissida namoyon buladi. Dustlik xissi
urtogiga mexribonlikda, u bilan uchrashish va suhbatlashish, uz fikr va xissiyotlari bilan urtok-lashishda
kurinadi. Xakikiy dustlik xissi uzaro talabchanlik bilan boylik bulib, xatolarni birgalikda tuzatishda ifodasini
topadi. Yigit bilan kiz urtasida muhabbat tuygusi vujudga kela boshlaydi. Muxabbatning kuvonchli laxzalari,
iztirobli kechinmalari ikkala yoshning ruxiyatini egallaydi va tobora chukurlashib boradi, ular uchun dastlabki
xayot sinovi buladi. Mazkur xis-tuygu uspirinlarning uzaro yakinligi, xayotga qarashlari, kiziqishlari, didlari
va ezgu niyatlarining umumiyligi xamda butun umrga axillik, ittifokdik umidini bagishlagan shodlik bilan
xarakterlanadi.
Ilk o`spirin o`quvchilarda tabiat, san’at, adabiyot, madaniyat, ijtimoiy xayot go`zalliklarini paykash,
idrok kilish, sevish, ulardan ta’sirlanish, ma’naviy ozuka olish xislatlari paydo buladi. Ularning
psixologiyasida mayin sado, yokimli nido, kalbni tulkinlantiruvchi musika, nozik xis-tuygu, ezgulikxislari,
mayllari kuchayadi. Ayniksa, estetik xislar ularning ma’naviyatidagi kupol, noxush, xunuk va yokimsiz
kilikdarning yukolishiga yordam beradi. Lekin bundan ilk uspirinlar jushkin, keskin, shavk va zavkdi
damlardan butunlay voz kechadilar, degan ma’no kelib chikmaydi. Shunga karamay, ilk uspirin yigit va kizlar
orasida estetik tuygusi tula shakllanmagan, notugri tasavvurga ega bulgan shaxslar xam uchraydi. Ularda
estetik xis-tuygu uziga xos qarashlar va nuktai nazarning usishida ilm-fan va texnikaning rivoji, tafakkurning
takomillashuvi, takdidchanlik muxim rol uynaydi. Buning uchun muayyan reja asosida turli muzeylar
kurgazma va konsert zallariga, kino, teatr, radio va telestudiyaga sayoxatlar uyushtirish mak,sadga muvofikdir.
Mazkur o`quvchilarning o`quv mashguloti o`z xususiyati va mazmuni bilan boshka yosh davridagi
ukuvchilarning ta’lim jarayonidan tubdan farq kiladi. Ukuv rejasi va dasturining murakkablashuvi, yangi
fanlar va fakultativ kurslarning kiritilishi uzlashtirishni nazariy tafakkur yordamida amalga oshirishni takrzo
etadi. Ana shu sababli ularning munosabati xam uzgaradi, ularda fanlarga turlicha munosabatlar shakllana
boshlaydi. O`quvchilarning fanlarga munosabatlari asosan kaysi fanning inson dunyokarashidagi roliga,
faoliyatidagi va ijtimoiy axami-yatiga, amaliy xususiyatiga, uzlashtirish imkoniyatiga va uni ukitish
metodikasiga boglik buladi. Ushbu yoshda bilishga qizikish amaliy xususiyat kasb eta boshlaydi. Masalan, bu
kizikish ijtimoiy-siyosiy masalalarga, texnikaga, tabiatga, osmon jismlariga, jamiyatshunoslikka, xukukiy
muammolarga, sport va xrkazolarga yunalgan buladi. Ularning tugaraklarda faol katnashishi kobiliyat va aqliy
imkoniyatlariga Karab amalga oshadi
Ilk o`spirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik takomillashib boradi, mantikiy xotira, eslab kolishning yul
va vositalari esa ta’lim jarayonida yetakchi rol uynay boshlaydi. Ular toshlirikdarni bajarishda uning ma’nosi
xamda moxiyatini tula anglab ish tuta-dilar, eslab kolish, esda kolish, esga tushirish jarayonlarining samarali
usullaridan unumli foydalanadilar. Bu jarayonlar muvaf-fakiyatli amalga oshishini ta’minlovchi dikkatning
sifati va mikdori uzgaradi. Dikkatni kuchirish va taksimlash sezilarli rivojlanadi, boshkalarning nuktai
nazariga e’tibor berish, ularning nutkini tinglash, yozib olish, muloxaza yuritish maxrrati oshadi va akliy
kobiliyati takomillashadi. Ilk uspirinlarning tafakkuri tobora faol, mustakil va ijodiy xususiyatlarga ega bulib
boradi. Lekin ularning fikr yuritishida birmuncha obyektiv va subyektov kamchiliklar uchraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |