|
O‘smirlarning biologik o‘sish
O‘smirlik insonning balogatga yetish davri bulib, uziga xos xususiyati bilan kamolotning boshka
pogonalaridan keskin farklanadi. O‘smirda ruy beradigan biologik uzgarishlar natijasida uning psixik
dunyosida tub burilish no‘qtasi vujudga keladi. Balogat davriga 11 (12) -15 yoshli kizlar va ugil bolalar kiradi.
Kamolotning mazkur pallasida jismoniy usish va jinsiy yetilish amalga oshadi. Bolaning buyi 11-12 yoshida 6
-7 sm, xatto 10 sm gacha o‘sish mumkin. Birok, bu boskichda kizlar ugal bolalarga Karaganda tezroq usadilar.
O‘smir 13-14 yoshga tulganda xar ikkala jins urtasida buyning o‘sish kariyb baravarlashadi. Un besh yoshga
kddam kuyganda esa ugal bolalar kizlarni ortda qoldirib ketadilar. Shundan keyin to umrning oxirigacha
usishda ugil bolalar ustunlik kiladilar.O‘smirlik davrida buy bilan tana nomutanosib ravishda usadi, natijada
bolalar oriq, nimjon va uzun buyli bulib kurinadilar.O‘smirlarda yurakning xajmi va tiriklik sigimi xar yili 25
foiz kattalashib boradi. Buyning jadal o‘sish va tana ogarligining ortishi bilan kon xayda kislorodga extiyoj
xam ortadi, bu extiyoj yurak xajmining kengayishi va funksional faoliyati kursatkich-larining boyishi evaziga
ta’minlanadi.
Mazkur davrda tananing umumiy xajmidan 7-8 foizini qon tashkil kiladi, qon bosimi birmuncha oshadi,
simob ustunining 110-115 mm darajasida buladi. Yurak kiskarishining chastotasi bir kadar sekinlashadi,
masalan, 11 yoshda dakikdda 85-90 marta urgan bulsa, 14-15 yoshlarda 70 gacha pasayadi.Yurak kengayishi
bilan birga kon tomirlari xam yugonlashadi. Kon aylanishi tizimining kayta kurilishi, vegetativ, nerv
sistemasidagi bekarorlik qon aylanishini buzadi va o‘smirda ba’zan Kon bosimining ortishi ruy beradi. Kon
aylanishining uzgarishi Kizlarda ogirrok kechadi, chunki ularda yurak vaznining ortishi oldinrok boshlanib,
oldinrok yakunlanadi.
O‘smirlik davrida iafas olish organlari jadal rivojlanadi. Upkaning tiriklik hajmi kuyidagicha buladi:
ugal bolalarda -11 yoshda 1900-2000 ml; 15 yoshda 2600-2700 mm.
kizlarda-11 yoshda 1800-1900 ml; 15 yoshda 2500-2600 ml. Shuning uchun nafas olish xar dakikada 2
marta kamayadi. Ugal bolalar korin bilan, kizlar esa ko‘qrak bilan nafas ola boshlaydidar. Ko‘qrak kafasi,
nafas olish muskullari tez usa boradi va jinsiy yetilishni kuchaytiradi.11-12 yoshdagi o‘smirning ichki
seqoyetsiya bezlari kayta kuriladi. Gipofizning old kismi ishlab chikaradigan gormonlar gavdaning o‘sishni
ta’minlaydi. Gipofizning urta kismi kuchayishi sababli pigmentlar almashinishi uzgaradi, natijada soch
korayishi, yuzlarning okarishi namoyon buladi. Gipofiz bilan bir katorda Kalkonsimon bezning funksiyasi
xam kuchayadi. Kalkonsimon bez ishlab chikaradigan tiroksin gormoni organizmda modda almashinuvi va
energiya sarfini keskin orttiradi. Markaziy nerv sistemasida Kuzgaluvchanlik uzgaradi natijada yakkol his-
tuygular tugala boshlaydi. Kalkonsimon bez faoliyatining kuchayishi kuzgaluvchanlik, asabiylashish va
tolikishni keltirib chikaradi. Bosh miya kobigada tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli emotsional ke-
chinmalarni vujudga keltiradi, xulk-atvorda parokandalik, Fafl-ritabiiylik paydo buladi. Kalkonsimon bez
funksiyasining uzgarishi va modda almashinuvining buzishi sababli o‘smirda semirish ruy beradi.
Mazkur yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balogatga yetishning birlamchi va ikkilamchi
alomatlari usa boshlaydi: utal bolalarda ovoz uzgaradi, yugonlashadi, muylov va sokol paydo buladi, kizlarda
esa ko‘qrak bezlari rivojlanadi va hokazo. Natijada boshka jinsga kizikish ortadi, orzu, xoxish, noziktuygu,
soginch, iztirob kabi kechinmalar paydo buladi. O‘smirlar jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9
foizini o‘qituvchilardan, 4 foizini maktab vrachidan va kolgan yashirin jixatlari, xolatlari tugrisidagi
ma’lumotlarni kucha-kuydan, urtokdari va dugonalaridan eshitib bilib oladilar. Kutilmagan xolatlar va
ma’lumotlar ularning xatti-xarakatini chigallashtiradi, yakkalikolamiga berilish boshlanadi, fe’l-atvorda ayrim
illatlar paydo buladi. Goxo o‘smirlar orasida axlokan tubanlashuv xollari ruy berishi mumkin. Ularni bunday
kiliklardan, nopok gurux va tudalardan xalos etish maksadga muvofikdir. Ijtimoiy xayotda yaramas odatlarni
keltirib chikaruvchi anchagana manbalar bor: birinchidan, kino zallari vatelyevideniyeda o‘smirlarga tugri
kelmaydigan filmlarga ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va kucha-kuyda kattalarning nojoiz
kiliklar kursatishlari; uchinchidan ta’limda biologik usish tugrisida yetarli bilimlar berilmasligi; turtinchidan,
vrachlarning bu soxada keng kulamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik va psixologik
bilimlar yetishmasligi; oltinchidan, o‘smir bolalar va kizlarga muljallangan materiallarning kamligi va
hokazolar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
