Qarshi davlat universiteti psixologiya kafedrasi umumiy psixologiya va

Akseleratsiya nazariyalari 
O‘smirlik  inson  shaxsining  kamol  topishida  aloxida  urin  egallaydi.  U  inson  kamolotining  muxim 
boskichi xisoblanadi. O‘smirlik davrida goyat katta axamiyatga ega bulgan psixologik uzgarishlar ruy beradi, 
bolaning  muayyan  ijtimoiy  turmush  sharoitida  keyingi  kamol  topishi  uchun  zarur  ta’lim-tarbiya  ta’sirida 
barkaror,  mustaxkam  iz  qoldiruvchi,  ijobiy  xislatlar  namoyon  buladi.  Tadrijiy  ravishda  izchil  vujudga 

---

kelayotgan  psixik  uzgarishlar, shakllanayotgan  fazilatlar  va  shaxsning  o‘sish,  avvalo,  mazkur  yoshdagi  ugil-
kizlar faoliyatlarining (yetakchi va yordamchi faoliyat turlari: o‘qish, mexnat va uyin kabilar nazarda tutiladi) 
xususiyatiga  bevosita  bogliklir.  O‘smirning  boshka  yosh  davrlaridan  farklanadigan  uziga  xos  xususiyatlari 
mavjud  bulib,  ular  xis-tuygu  va  irodaviy  sifatlarda  uz  ifodasini  topadi.  O‘smir  kichik  maktab  yoshidagi 
o‘quvchidan  farkli  ravishda  xayotni  ilk  bor  shaxs  sifatida  faol  ilmiy  bilishda  ishtirok  eta  boshlaydi,  birinchi 
galda fakat narsa va xrdisalarning ayrim alomatlarini emas, balki ularning umumiy va obyektiv qonuniyatlarini 
anglab  yetish,  tushunish  imkoniyatiga  ega  bulib  boradi.Shaxsning  xar  tomonlama,  uygun  rivojlanishiga 
mexnat faoliyati salmokli ta’sir kursatadi. O‘smirlarning sinf va maktab yer uchastkasidagi mexnat faoliyati uz 
moxiyati  bilan  zarur axborot  va  ma’lumotlar  berib,  murakkablashib,  ularning  kuchiga  kuch,  gayratiga  gayrat 
kushib, mexnat samarasidan, maxsulidan lazzatlanish xis-tuyrularini shakllantira boshlaydi. 
O‘smirlik  davrida  xam  uyin  faoliyati  ma’lum  vaktgacha  shaxsning  kamolotida  uz  axamiyatini  saklab 
koladi. Jamoa bulib amalga oshiriladigan uyinlar va ularning keng kulamda utkazilishi utish  davrida vujudga 
keladigan  kiyinchiliklarni  yengillashtirishga  xizmat  qiladi.  Uyin  faoliyati  o‘smirda  yo‘qsak  axlokiy  xis-
tuygularni  vujudga  keltiradi,  matonatlilik,  jasurlik  kabi  fazilatlar  shakllanishi  uchun  kulay  sharoit  yaratadi. 
Mazkur faoliyat o‘smirning akliy jixatdan o‘sishga, fiqo yuritishiga, uz xis-tuygusini boshk,arishiga, jismoniy 
kamol  topishiga  turtki  vazifasini  ugaydi.  Uyinning  xar  xili  bilan  mashgul  bulish  o‘smirni  faxmlashga,  eslab 
kolishga,  biror  ishni  amalga  oshirishdan  oldin  uni  rejalashtirishga  va  dik;katni  bir  nechta  obyektga 
taksimlashga  odatlantiradi.  Tiyraklik,  tezkorlik,  farosatlilik  kabi  muxim  xususiyatlar,  xislatlar  xam  uyin  va 
sport mashgulotlarida tarkib topadi.O‘smir kamolotga erishgan sayin uning psixik  dunyosida yangi fazilatlar 
va sifatlar paydo bula boshlaydi, psixikasida keskin k,ayta kurish sodir buladi. Uzgarishlar uning oldiga yangi 
talablar kuyadi, bu esa uz navbatida kuprok xo‘qo‘q va erk berilishini, eng avvalo mustakil karorga kelish va 
uz  xulk-atvorini  makbul  deb  xisoblab  amalga  oshirishni  takozo  kiladi.  Psixik  takomillashish,  kamolotga 
intilish,  nisbiy  barkarorlik  o‘smirlik  davrining  eng  muxim  xususiyatlari  xisoblanadi.Xozirgacha  balogatga 
erishish  va  jinsiy  yetilishning  jadal-lashishi  tugrisida  bir  butun  ilmiy  nazariya  mavjud  emas.  Shuning  uchun 
usishdagi jadallashuv, ya’ni akseleratsiya buyicha xam muayyan nazariya yaratilmagan. Ana shu boisdan xar 
xil  ilmiy  asosdagi,  bir-biridan  farkli  e’tirozli  kator  nazariyalar  paydo  bulgan.  Kuyida  akseleratsiya 
muammosiga  oid  karashlar  bilan  tanishib  chikamiz.Geliogen  nazariyasi.  Ushbu  nazariya  1936  yilda  chet  el 
olimlari  tomonidan  yaratilgan  bulib,  uning  asosiy  moxiyati  akseleratsiya  Xodisasi  kuyosh  nurining  bevosita 
ta’siri  bilan  vujudga  keladi,  degan  goyadan  iboratdir.  Bu  goya  tarafdorlarining  fikricha,  bolalar  kup  vakt 
oftobda  bulishi  natijasida  ularning  o‘sishda  tezlashish,  ya’ni  akseleratsiya  ruy  beradi,  chunki  kuyosh  nuri 
organizmni  zarur  elementlar,  moddalar,  ozikalar  bilan  ta’minlaydi.  Ammo  xozirgi  davrda  akseleratsiya 
xodisasi janubiy (kuyosh nurlari serob) mamlakatlarda shimoliy jugrofiy kenglikka joylashgan mamla-katlarda 
xam  bir  tekis  ruy  bermokda.  Ikkinchi  tomondan,  shaxar  muxitidagi  kizlar  va  ugil  bolalar  kishlok  bolalariga 
karaganda tezrok voyaga yetishi kurilmokda, vaxolanki, kishlok  odamlari kuyosh  nurida kuprok toblanadilar. 
Demak,  xozirgi  davrda  geliogen  nazariyasi  ziddiyatlarga  sabab  bulmokda.  Umuman  oftobda  toblanishni 
akseleratsiya jarayonining muxim jixatlaridan biri deyish notugridir. 
Geteroziya  nazariyasi.  Un  to‘qkizinchi  asr  oxiri  yigirmanchi  asr  boshlaridan  buyon  ijtimoiy  xayotda, 
turmushda  keskin  uzgarishlar  sodir  bulgani  insonlar  urtasidagi  ijtimoiy,  diniy,  milliy,  irkiy  tafovutlarning 
kamayishiga  olib  keldi.  Turli  millat  vakil-larining  aralash  nikoxga  kira  boshlagani  bunga  yorkin  misoldir. 
Diniy e’tiqodlar, irkiy farklar, etnik va milliy xususiyatlar, xarakter, an’analar, urf-odatlar, marosimlar, rasm-
rusum  va  hokazolar  aralash  nikoxga  hech  kanday  tusiqbula  olmadi.  Xayot  tarzi  xar  xil  mamlakatlarning 
xalkdariga xos xususiyatlar xam aralash nikoxni tuxtata olmadi. Aralash nikoxga kirish tobora kengaymokda. 
Mazkur  nazariyaga  muvofiq  psixik  dunyodagi  kayta  kurishlar  nasliy  belgilar  keskin  uzgarishiga  sabab  buldi, 
natijada  farzandlarning  o‘sishda  kuchayish,  jadallashish,  akseleratsiya  xodisasi  vujudga  keldi.  Birok  mazkur 
muammoni ilmiy jixatdan atroflicha asoslab berish uchun yo‘qorida ta’kidlangan omillar yetarli emas. Shunga 
karamay,  geteroziya  nazariyasi  biologik  usishda  jadallashish  jarayonini  vujudga  keltirishda  aloxida  axamiyat 
kasb etadi.  
Urbanizatsiya  nazariyasi.  Jamiyat  rivojlanishida  shaxarlarning  roli  ortishi  bu  nazariyaga  asos  kilib 
olingan.  Un  to‘qkizinchi  ayerning  urtalaridan  boshlab,  kishlok  axrlisining  shaxarga  kuchishi  (vokelik 
tarikasida)  avj  oldi,  ya’ni  axoli  orasida  migratsiya  yoki  urbanizatsiya  xodisasi  yuzaga  keldi.  Shaxarning 
turmush  tarzi,  uziga  xos  xususiyatlari,  axborot  tarmoklarining  kengligi,  madaniyat  darajasi,  fan-texnika, 
transport, maishiy xizmat kabi omillar bolalarning akliy, axlokiy, jinsiy jixatdan ertarok voyaga yetishi uchun 
zarur shart-sharoitlar yaratdi. Kishlok axoliyey bilan shaxar xalkining yashash muxiti va turmush sharoitining 

---

yakinlashishi  akseleratsiya  jarayoniga  ijobiy  ta’sir  etdi,  lekin  bu  omilning  uzi  akseleratsiyaning  sababi  bula 
olmaydi. 
Nutritiv nazariya. Bu goyaning tub moxiyati sho‘qi, usishdagi jadallashish (akseleratsiya) odamlarning 
ovkatlanishi  yaxshilanishi,  iste’mol  kilinayotgan  ozo‘qalarda  darmondorilar  mikdorining  kupayishi  sababli 
vujudga  keladi.  Ushbu  goya  namoyandalariniig  fikricha,  V-6,  V-12  darmondorilari  va  foliyev  kislotasini 
odamlar  kuprok  iste’mol  kilishi  mazkur  xolat  namoyon  bulishining  asosiy  omili  emish.  Tabiiyki,  inson 
o‘sishning  jadallashuvida  darmondorilar  ma’lum  darajada  ijobiy  ta’sir  etishi  mumkin,  lekin  mazkur 
omillarning  uzi  akseleratsiya  uchun  muxim  va  yagona  negiz  bula  olmaydi.  Shuniig  uchun  tibbiyot  xodimlari 
gigayenachilar,  biologlar,  fiziologlar,  psixologlarning  ayrimlari  bu  goyani  kullab-kuvvatlaydilar.  Shuning 
uchun  taxlil  kilinayotgan,  sharxda-nayotgan  ilmiy  nazariya  akseleratsiya  uchun  ma’lum  turtki  vazifasini 
utaydi. 
Nurlanish  nazariyasi.  Bu  nazariya  namoyandalariniig  fikricha,  yer  yuzida  rentgen  kurilmalarining 
kupayishi,  atom,  vodorod  va  neytron  bombalarining  portlashi  natijasida  insonda  radioaktiv  moddalar, 
radiatsiya  nurlanishi  darajasining  sezilarli  darajada  ortishiga  olib  keladi.  Yer  kurrasiga  tarkalgan  zaryadlar 
bilan inson organizmining nurlanishi usishni kuchaytiradi, ya’ni akseleratsiya jarayoni yuzaga keladi. Shuning 
uchun  bu  nazariyaning  ximoyachilari  turli  xususiyatga  ega  bulgan  nurlarning  anik  dozasi  organizmga  ta’sir 
etishi, tarkalishi yemirilishga sabab bulmasa, insonning jismoniy o‘sish jadallashishi uchun imkoniyat yaratar 
emish.  Ma’lumki,  meyoridan  ortik  rentgen  nuridan  foydalanish  xam  organizm  uchun  zararlidir.  Ana  shu 
muloxazaga asoslanib organizm ayrim kismlarining rivojlanishi nurlar bilan boglikdir, degan xulosa chikarish 
mumkin.  Xatgo,  ayrim  ilmiy  manbalarda  payvandlash  apparatining  yogdusi  xam,  chakmoknuri  xam 
organizmga  ijobiy ta’sir kilishi aytiladi. Birok tom  ma’nodagi akseleratsiya uchun  mana shu  omillarning uzi 
yetarli emas, albatta. 
Ijtimoiy  sharoitning  yaxshilanishi  nazariyasi.  Yashash  sharoit-larining  yaxshilanib  borishi,  keng 
kulamda  sanitariya  va  gigiyena  tadbirlarining  amalga  oshirilishi,  ovkatlanish  sifatining  ortishi,  ota-onadan 
farzandga  nasliy  belgilarning  (genlarning)  bir  tekis  utishi  kabi  omillar  akseleratsiya  jarayonini  tezlashtiradi, 
degan  fiqo  kator  mamlakatlardagi  tadkikotchilar  orasida  keng  tarkalgan.  Ularning  talkinicha,  turmush 
sharoitining  yaxshilanishi,  kulayliklar  yaratilishi  turli  imkoniyatlarning  ishga  solinishi  uchun  tabiiy  zamin 
tayyorlashi  mumkin. Lekin  mazkur nazariya amaliy  ma’lumot-larni tulik, atroflicha ifodalashni takozo  etadi. 
Shuning uchun ushbu nazariyada masalaga xar tomonlama yondashish yakkol kuzga tashlanadi. Agar ijtimoiy 
sharoit cho‘qur va ilmiy jixatdan yoritib berilsa, uning ta’sir kuchi yanada ortishi mumkin. 
Ijtimoiy  akseleratsiya  nazariyasi.  Bu  ilmiy  nazariyaning  asoschilaridan  biri,  yirik  fiziolog  olim 
AAMarkosyandir.  Uning  ta’riflashicha,  xozirgi  kishilardagi  bilimlar  xajmini  yigirmanchi  asr  yarmidagi 
kishilarning  bilimlari  g‘ajmiga  takkoslash  orkali  bolalardagi  usish  jarayonini  aniklash  ijtimoiy  akseleratsiya 
deyiladi.  Bolalardagi  akseleratsiyaning  sababi:  birinchidan,  ota-onalarning  umumiy  saviyasi  yo‘qsalgani, 
umumiy  urta  ta’limning  amalga  oshgani;  ikkinchidan,  ijtimoiy  turmushda  axborot  vositalari  tarmoganing 
kengaygani, ya’ni radio, televizor, teatr, kino, kontsert zallari, madaniyat markazlari, o‘quvchilar saroylari va 
uylari, yosh texniklar va tabiatshunoslar stansiyalarining, ulardagi ishtirokchi-larning kupaygani; uchinchidan, 
kitob, jurnal, maxalliy matbuot kulami va sifatining uzgarishi, informatika kulami kengayishi, internet tarmoga 
jadal o‘sish va xokazolardir. 
Bizningcha, mana shu omillar katoriga shaxslararo munosabat-larning tugri yulga kuiilishi, odamlarning 
okilona, odilona muloqotga urgangani, jamoa va guruxlarda ijobiy psixologik muxit yaratilgani, asabiylashish, 
parokandalik kamayganini xam kushish maqsadga muvofikdir.Yo‘qrrida kurilgan akseleratsiya nazariyalarini 
aloxida  olib  karalsa,  mazkur  jarayonni  tushuntirish  imkoniyati  torayadi.  Shuning  uchun  ularning  ijobiy 
jixatlarini  tanlab,  muayyan  tizimni  barpo  etish  va  shu  yaxlit  tizimdan  foydalanib,  akseleratsiyaning  moxiyati 
va uni keltirib chikaruvchi omillarni tushuntirish mumkin.