Ilk o‘spirin va kasb tanlash
Endigina usib kelayotgan ilk uspirinlik yoshidagi ukuvchilar kasbga kanday yondashadilar? Bu
muammo kupchilikni kiziktiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma’lumki, odatda ilk uspirinlik
yoshidagi util-kizlar xayotda mustakil kadam tashlash tugrisida anik, asosli fikr bildirishga kiynaladilar. Shu
sababli kasb tanlash davrida okilona va tugri yul tutishni bilmay dovdirab Koladilar yoki tavakkaliga ish
kuradilar. Uzlarining imko-niyatlarini xisobga olib xarakat kilishga ojiz buladilar. Natijada noxush
kechinmalar, umidsizliklar, ijtimoiy sustlik xolatlari vujudga keladi. Ukuvchilarning ba’zilari kasb tanlashda
yakkrl kuzga tashlanib turgan namunalarga taklid kiladilar. Bunda uz atrof-laridagi yakin kishilarni nazarda
tutadilar, ularning yulidan borishni muljallaydilar. Kuzatishlarimizning birida F. ismli ilk uspirin (akademik
litsey ukuvchisi) uz kelajagi xakida kuyidagi fikrlarni bildirdi: "Extimol, kishlok xujalik tex-nikumiga ukishga
kirarman. U menga tanish. Unda akamlar ukiganlar. Balki jamoa xujaligida kolib ishlarman. Ukituvchi bulish
orzum Xam bor. Chunki pedagogika institutida togamlar ta’lim olmok-dalar..." Ukuvchining bu muloxazasini
taxdil kilishning xojati yuk, chunki unda biror maksadga yunalgan g‘oya mavjud emas.
O`quvchilar kollejda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi ilk uspirin fizika yoki matematika
bilan tanishadilar.Birok, ularning xammasi kelajakda fizik yoki matematik kasbini egallashni xoxlayvermaydi.
Unda yer kurrasi urganiladi, barcha planetalarning xususiyati bilan tanishiladi, uzok, kit’alar dunyo xalkdari
tarixi va san’ati buyicha bilimlar beriladi. Ammo barcha ukuvchilar sayyoh bulishni istamaydi. Fan asoslari
ukuvchilarga keng kulamda ma’lumot va axborotlar berishga moslashtirilgan bulib, uspirinlar olingan
bilimlarning kelajak, shaxsiy turmush, bilimdon shaxs bulish uchun amaliy axamiyatini anglab olishi keraq
O`quvchilarda biror ukuv faniga ishtiyok natijasida ularda xar xil kasblarga kizikish vujudga keladi.
Tanlangan kayebni uzlashtirish bilan boglik, fanga kizikish xam ortadi. Natijada tugarak mashgulotlarga va
fakultativ kurelarga kuchish imkoniyati vujudga keladi. Bunday imkoniyatdan unumli foydalanish maqsadga
muvofikdir.
Akademik litsey va kollej ukuvchilarini kizik,ishlari, mayllari, intilishlari, kobiliyatlari, iste’dodlari
asosida tanlagan kasblariga tugri yunaltirish uspirinlar uchun katta xayotiy masaladir. Kasb tanlash jarayonida
ilk uspirinlarga ukituvchilar, ota-onalar, jamoatchilik, uz kasbining ustalari, murabbiylar aloxida e’tibor
berishlari keraq Kup hollarda ular kattalarning maslaxat va tavsiyalarini xisobga olgan holda kat’iy bir karorga
kelishlari mumkin, chunki ular uz xoxishlarini xar tomonlama asoslab bera oladilar.
V.A.Krutetskiyning ma’lumotlariga qaraganda, pedagogika instituta talabalarining yarmi ukituvchilik
kasbini yoktirib ukishga kirgan. Ularning kolgan kismi esa institutga tasodifan kirib kolgan. Birok bu oliy
ukuv yurtiga uz xoxishi bilan kirgan talabalar orasida xam xdr xil muloxazalar mavjud. Pedagog kasbini
yoktirib ukishga kirgan talabalarning chorak kismi fakat olgan bilimlarini boshkalarga urgatish maksadini
bildirgan bulsalar, yana shuncha ilk uspirinlar institutda ukitilayotgan biror fanni sevganlari uchun ukishga
kirganini aytgan. Talabalarning beshdan bir kismi bolalarni chin kungildan yaxshi kurgani uchun ukituvchilik
kasbini tanlagan.
Akademik litsey va kollejni bitirgunicha xamma ukuvchilar kasbini kat’iy tanlaydi, deyish mumkin
emas. Ularning aksariyati uzi kelajakda kim bulishini tasavvur xam kila olmaydi va kelajak rejasini xam
tuzmaydi. Ilk uspirinlarning kupchiligi ta’lim muassasini tugatgandan sung oliy ukuv yurtida xam ukish
tugrisida gapiradilar, bu xakda orzu kiladilar. Lekin unga kira olmagan, ya’ni uzining asosiy maksadiga erisha
olmagan yoshlar tushkunlikka tushadilar. Butun orzu-umidlarim barbod buldi, deb uilaydilar, ba’zilari kelgusi
yilda ukishga kirishga umid boglaydilar. Kasb-xunarga xar xil munosabatlar xosil bulishining asosiy sababi
maktabda ukish davrida kasb tanlash buyicha turli xil niyatlar paydo bulishidir.
V.A.Krutetskiy ilk uspirinlarda uchraydigan motivlardan kuyidagilarni aloxida ifodalaydi: a) biror ukuv
faniga kizikish; b) vatanga foyda keltirish istagi (uziga xos psixologik xususiyat va kobiliyatni xisobga
olmagan holda); v) shaxsiy krbiliyatini rukach Kilish; g) oilaviy an’analarga rioya etish (vorislik); d) dustlari
va urtokdariga er!ashish; ye) ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yakinligi; yo) moddiy ta’minlanish; j) ukuv
yurti kurinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi.
Shuningdek, boshka turdagi motivlar, masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilliga, maksadi, unga
intilishi, kasb tugrisidagi ma’lumoti, uzining sixat-salomatligi, asab sistemasining va temperamentining
xususiyati va xrkazolar ham bulishi mumkin.Ilk uspirinlarda kasblar xakida yakdol tasavvur bulmasligi
sababli, ular kuprokxatoga yul kuyadilar. Tanlangan yokitanlanishi zarur bulgan kasb kanday shaxsiy
fazilatlarni talab kilishini tushunib yetmaydilar. Uz kobiliyatlarini okilona baholay olmasliklari tufayli u yoki
bu kayebni egallash uchun kanchalik tez va anik harakat kila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari
mumkinligini bilmaydilar.
Birok hozir mazkur kutsgilsiz holatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning
uchun kuyidagi pedagogik-psixologik omillarga alohida e’tibor berish maksadga muvofikdir: 1) kasblarni
urganish usullarini ishlab chikish, ularni tasniflash va lunda kilib ifodalash; 2) ukituvchining kasblar buyicha
tashvikot ishlari olib borishi, ukuvchilarga kasblar yuzasidan maslaxatlar berishi ilk uspirin va uning ota-onasi
bilan birga kasbga yunaltirish tadbirlarini kurib chikishi; 3) ularni kayebning asosiy turlari bilan tanishtirish; 4)
mexnat ta’limi darelarida ukuvchilarni kasbga tayyorlash va kizikish uygotish; 5) psixodiaptostik va kasb
tanlash usullarining amaliyotga tatbik kilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chikish; 6) joylarda zamon
talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish; 7) kasb tanlash targiboti yuzasidan ilk uspirinlarni
ommaviy axborot vositalariga jalb kllish va psixologik jixatdan tayyorlash.
Tadkikotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yunal-tirishning usul va usuliyatlari ishlab
chikilgan. Kasblarni xususiyatlariga karab tasniflash va ularni ma’lum tartibga solib ifodalab berishga
erishilgan. Bu borada YE.A. Klimovning sxemasi aloxida axamiyatga ega. U kuyidagi kasb turlarini tavsiya
kiladi:
Polizchi, chorvador, asalarichi, zootexnik, agronom, urmonchi
bionika mutaxassisligi "inson — tabiat".
Chilangar, tokar, montyor, konstruktor, radiotexnik, muxandis
texnika mutaxassisligi "inson — texnika".
Ofitsiang, sotuvchi, xamshira, ukituvchi, tarbiyachi, tashkilotchi
sotsionomika mutaxassisligi "inson — inson".
Buyokchi,
nusxa
kuchiruvchi,
musikachi,
badiiy
bezovchi
yoki
pardozlovchi, bastakor, yozuvchi, rassom — artonomika mutaxassisligi "inson — badiiy obraz".
Oddiyrok ifodalansa, kasblarni tabiatga xizmat kilishga, texnikaga xizmat kilishga, insonga xizmat
kilishga va badiiy obrazlar ustida ishlashga doyr kasblarga ajratish mumkin. Lekin mazkur kasblar tasnifida
ularning kupchiligi ifodalanmagan. Ana shu guruxdarga unlab yondosh kasb-xunarlarni kiritish mumkin. Kasb
tanlashga yullash va kasblarni tartab kilish usullaridan biri — kursatmali vositalar, ya’ni fotostendlardan,
kitoblar kurgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining maxsulidan, nakkoshlik va
texnika tugaragi ishlaridan foydala-nishdir. Bundan tashkari, muzeylarga ekskursiya uyushtirish orkali Xam
ayrim kasblarga kizikish uygotish mumkin.Loritilgan muloxazalardan kurinib turibdiki, kasb-xunar tugrisida
axborotlar, maslaxatlar berishning uzi ongli ravishda kasb tanlash uchun yetarli emas.»Shunga kura, ilk uspirin
ukuvchilarning bilish faoliyatini kuchaytirish, ularni mustakil bilim olishga urgatish ularga uzlarini muayyan
faoliyatda sinab kurish imkoniyatini yaratadi. Lekin kasbga yunaltirishning boshka yul va vositalarini xam
kidirish va kullash keraq
Mexnat psixologiyasining mugaxassislari kasbga yunaltirishning boshkacha usullarini: barcha fanlarni
ukitishning politexnik jixatini chukurlashtirishni; tabiiy-matematik fanlarda atrofdagi ishlab chikarishdan
obyekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni ukitishda ulkashunoslik materiallarini kullab
ukuvchilarning kasbga kizikishini oshirish, mexnatga ishtiyek uygotishni; darslarda kasblar xakida axborotlar
berib borishni; mexnat soxalari bilan ukuvchilarning mustakil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya
etmokdalar.
Kishlok sharoitida kasb tanlash buyicha kushimcha imkoniyatlar xam mavjud. Chunonchi, yezda
ukuvchilarni ishlab chikarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mexnatga ularni kiziktirish,
mexnat nashidasidan baxramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish, ularda rejali mexnat kilish
kunikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va mas’uliyat xissini tarkib toptirish lozim. Ilk uspirinlarni
mexnatga tayyorlanishga ragbatlantirishii malaka darajasini berish bilan yakunlash ma’kul. Ishlab chikarish
mavsumida ukuvchilar brigadalarini tuzishda ularning yosh xususiyatlari, kizikishlari va aqliy kamolotini
xisobga olish zarur. Brigadalarda ishlash mexnat va kasbga psixologik tayyorgarlik boskichi buladi.
Ukuvchilar uzining kaysi kasb-xunarga yarokdiligi yoki yaroksizligini amaliy ishlarda sinab kuradilar va
uzlariga ishonch xosil kiladilar
Kasb tanlashda ilk uspirin yigit-kizlarda kator maksadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki maksad —
bosh maksad deb ataladi va u umumxalk mexnatiga uz ulushini kusha olamanmi, kanday inson bulib
yetishaman, xayot va faoliyati ideallarim nimalar bulishi lozim, degan fikrlardan iborat buladi. Yakin va
yakkol maksad — dastlabki faoliyat soxasi, mutaxassislikni kanday va kayerda egallash, ukishni tugatgach,
dastlabki mexnat faoliyati kaysi lavozimdan boshlanishi, mexnat maxoratini oshirish istikbollari xakidagi
muloxazalardan tashkil topadi.
Psixologik nuktai nazardan maksadga erishishning tashki va ichki shart-sharoitlari mavjud. Tashki
sharoitlarga maksad yulidagi xar xil kiyinchiliklar, karama-karshiliklar, ziddiyatlar, mazkur muassasa yoki
tashkilotning imkoniyatlari, muayyan subyektga — yosh kasb egasiga kursatishi mumkin bulgan karshiligi va
xokazolar kiradi. Maksadga erishishning ichki shart-sharoitlariga shaxsning imkoniyatlari, sixat-salomatligi,
aqliy kobiliyati, tirishkrkdigi, irodaviy sifatlari (chidamliligi, sabr-tokati) tanlagan kasbi bricha ishlashi uchun
zarur fazilatlari va xokazolar kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |