Qarshi davlat universiteti pedagogika kafedrasi

Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. O`zbekistonninng o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – Toshkent: O`zbekiston, 1992.
2. Karimov I.A. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997.
3. O‘zRning “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni // Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997.
4. Forobiy, Abu Nasr. Fozil odamlar shahri. – Toshkent: Xalq merosi nashriyoti, 1993.
5. Pedagogika nazariyasi va tarixi. 1-qism. Pedagogika nazariyasi / M.X.Toxtaxodjayeva va boshqalar. Prof. M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. – Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 1996.
Ma’ruzada talabalarga beriladigan topshiriq:

Nazorat uchun savollar:

“Pedagogika” tushunchasi qanday mazmunni anglatadi?
Didaktika (ta’lim nazariyasi) nima?
Tarbiya nazariyasi nimalarni o‘rganadi?
Pedagogika fanining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
Pedagogikaning asosiy kategoriyalari mohiyatini yoriting.
Qanday fanlar pedagogik fanlar tizimiga kiradi?
Pedagogik tadqiqotlarni olib borishda qanday metodlar qo‘llaniladi?
3-MAVZU : SHAXSNING RIVOJLANISHI, TARBIYASI VA IJTIMOIYLASHUVI
REJA

1. 
   “Individ” va “shaxs’" tushunchasi. Shaxs rivojlanishining ijgimoiylashuv bilan aloqadorligi.
   
2. 
   Shaxs rivojlanishida irsiyat, muhit va tarbiyaning tutgan urni.
   
3. 
   Shaxs rivojlanishining yosh va psixologik xususiyatlari.
   
4. 
   Yaxlit pedagogik jarayon tushunchasi va uning tuzilishi.
   
5. 
   Pedagogik jarayon konuniyatlari va tamoyillari.
   

I.“Individ” va “shaxs” tushunchasi.

Rivojlanish deb odamning anotomik-fiziologik jihatdan o’sishida, nerv sistemasi va ruhiyatida shuningdek bilish va ijodiy faoliyatining takomillashuvida, xulqi, ijtimoiy, siyosiy qarashlarida ro’y beradigan miqdor va sifat o’zgarishlar jarayoniga aytiladi.

Shaxs ham jismoniy, ham psixik (ya‘ni aqliy), ham ma‘naviy jihatdan rivojlanib kamol topib boradi.Insonda bo’ladigan jismoniy o’zgarishlarga uning bo’yining o’sishi, vaznining og’irlashib borishi, suyak va mushak sistemalarini, ichki organlari va asab sistemasini o’zgarib borishi kiradi.

Psixik o’zgarishlar esa uning aqliy rivojiga aloqador bo’ladi va insonda shaxsning psixik sifatlarini shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi. O’z hayoti davomida inson jismoniy va psixik tomondan o’zgarib boradi. Lekin bolalik, o’smirlik va o’spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo’ladi. Bola mana shu yillarda ham jismoniy ham psixik jihatdan o’sishi, o’zgarishi tufayli shaxs sifatida kamolga yetadi, unga berilayotgan tarbiya natijasida u jamiyat a‘zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar sistemasida o’z o’rnini egallaydi. Bola shaxsining rivojlanishi shaxs ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik biologik mavjudot hamdir.
Shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik (tabiiy) va ijtimoiy qonuniyatlar birgadek ta’sir etadi, shu bois ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Shaxsning rivojlanishiga uning faoliyati, hayot tarzi, yoshi, bilimi, turmush tajribasi, hatto fojiali vaziyatlar, turli kasalliklar ham ta’sir etadi.
Inson hayoti davomida doimo o‘zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo‘lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘ziga munosib o‘rin egallaydi. Zero, rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. Shu sababli shaxsga xos fazilatlarni to‘g‘ri va obyektiv baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Shaxsni rivojlantirish vazifasini to‘g‘ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar va shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.
Ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan tarbiya jarayonida uning shaxs rivojlanishiga samarali ta’sir ko‘rsata olishi uchun ta’lim oluvchining o‘sishi va rivojlanishiga xos xususiyatlardan xabardor bo‘lish va inobatga olish maqsadga muvofiq. Binobarin, rivojlanish va tarbiya o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. “Sog’lom avlod dasturi” ning qabul qilinishi munosabati bilan har bir ota-ona uchun amaliy dastur bo’lishi joiz bo’lgan bir fikrga jamoatchilik diqqatini tortadilar, ya‘ni 6-7 yoshgacha bo’lgan davrda bola jamiki idrok qilinajak ma‘lumotlarning deyarli yarmini qabul qilib bo’ladi. Bu holat tarbiya jarayoniga ham bevosita hayotiga ta‘sir qiladi, bu qonuniyatdan kelib chiqadigan bo’lsak shaxs tarbiyasiga aniq sharoitlarda alohida yondashuvlarni talab qiladi. Umuman psixik rivojlanish tushunchasi ma‘no va mohiyat jihatdan taraqqiyotning har bir bosqichida ham miqdor, ham sifat o’zgarishlarni nazarda tutadi.
Inson mohiyati ikki olamdan iborat. Birinchisi uning ma‘naviyati. Insonning moddiy olamiga uning tanasi,ehtiyojlari, unga kerakli ne‘matlar kiradi.Uning ma‘naviyati esa –ruhiy olami,ong tafakkuri, xis-tuyg’ulari, bilimi, axloqi, iymon-e‘tiqodi, dunyoqarashi va boshqalardir. Ma‘naviyatsizlik insonni vahshiylikka, jaholatga olib boradi.
Taraqqiyotning tomonidan ishlab chiqilgan o’zbek modelida milliy ma‘naviyatni rivojlantirish va shu orqali barkamol insonlarni tarbiyalash yo’llari ko’rsatib berildi. Shaxsning nutqi, tafakkuri ta‘lim-tarbiya jarayonida rivojlanadi. Til va tafakkur hamisha egizak. Inson uchun ato etilgan aql-zakovat va uning “Tarjimoni” bo’lgan tilni rivojlantirish vazifasini muallimlarimiz amalga oshiradi. Muallim-til va dilni, ong va tafakkurni shakllantiruvchisi, uni mahorat bilan rivojlantiruvchidir.Jahon pedagogika, psixologiya, sotsiologiya fanlarida shaxs to’g’risida o’nlab nazariyalar, qarashlar, yondashuvlar mavjud bo’lishiga qaramasdan inson kamoloti yuzasidan hanuzgacha umumiy bir fikrga kelinganicha yo’q. Insonshunoslikda shaxsga oid bir qator atamalar, tushunchalar qo’llanishi an‘ana tusiga kirgan. Jumladan, individ, odam, inson, shaxs, komil inson kabi atamalar shular jumlasidandir.

Manbaalarda, lug’atlarda aytilishicha individ atamasi lotincha individium so’zidan olingan bo’lib, bo’linmaydigan, mustaqil yashaydigan, degan ma‘noni anglatar ekan. Individ bu insoniyat vakili, barcha ijtimoiy va psixologik belgilarni (aql, ehtiyoj, qiziqish va boshqalarni) o’zida ifodalaydigan konkret kishidir. Individ tushunchasi odamni tabiiy mavjudot sifatida aks ettiradi. Masala bunday qo’yilganda turli xil biologik omillar (ya‘ni yosh xusuciyatlari, jinsi, temperamenti va boshqalar) nazarda tutiladi. Insonning o’ziga xosligini ifodalaydigan xislatlar uning individualligini belgilaydi. Individni odam ham deb atashadi.Ayrim mutaxasislar, psixologlar ta‘kidlashicha individuallik davri tug’ilgandan to unda nutq paydo bo’lgunga qadar vaqt birligini qamrab oladi. Bu davrda bolada turli harakatlar bajarish, tevarak-atrofga moslashish, ota-onani, qarindosh- urug’larni tanish, sezgi, idrok, xotira jarayonlari rivojlanadi, emotsiya, hissiyotlar paydo bo’ladi. Unda odamlar bilan muomalaga kirishish ehtiyoji tug’iladi.

Shaxsga oid ko’pgina atamalar arab dunyosidan kirib kelganligi uchun ularning asl mohiyati bugungi kungacha o’z qimmatini saqlab turibdi. Misol uchun “odam ” tushunchasi yer kurrasida ongli zotning yaralishi bilan bog’liq diniy aqidalarga borib taqaladi. Ya‘ni “Odam ato va momo havo” to’g’risidagi muqaddas manbaalaridagi “tug’ilish”, “yaralish”, “jon ato etish” haqidagi mulohazalardan kelib chiqib talqin qilinadi.
Odam tushunchasi ilmiy adabiyotlardagi “individ” ya‘ni ongli mavjudotga xos belgini bildiruvchi atamaning mohiyatiga mos tushadi. Odam zotining boshlanishi, hayvonot dunyosidan farqli jihatlarini e‘tirof etish maqsadida qo’llanilgan tushuncha hisoblanadi.
“Inson” tushunchasi esa “odam” tushunchasiga juda yaqin bo’lib, ijobiy axloqiy sifatlarni jamlagan odamlarga nisbatan ko’proq qo’llanadi va shuning uchun axloqiylikka moyildir.Odamzodga xos xususiyatlar, sifatlar, fazilatlar, xulq-atvor malakalarini egallay borish jarayonida insoniylik shakllanadi. Odamning mohiyatini o’rganish avvolo, uning boshqa turdagi jonzodlardan farqlanuvchi belgilarini aniqlashni taqozo qiladi.
Odamning boshqa tirik mavjudotlardan ajratib turadigan belgilar juda ko’p. Bular ichki va tashqi, jismoniy, xulqiy va boshqa tafovutlar bo’lib, ularning barchasini sanab chiqish ancha vaqt talab qiladi. Lekin shunday tafovutlar borki, ular tirik mavjudotlar va odamning mohiyatini belgilab beradi. Odam bilan hayvonlarni ajratib turadigan farqlardan biri bu – odamda ongning mavjudligidir. Odamning hayvondan ajratib turadigan eng asosiy tafovutlardan biri xulqdir. Hayvonlar xulqi tug’ma bo’lsa, odamlar xulqi jamiyatda shakllanadigan xulqdir. Hayvonlar xulqi irsiy kodlar yordamida avloddan avlodga o’tsa, odamlar xulqi jamiyatda ijtimoiy munosabatlar, til, tarbiya, ibrat va ma‘naviyat yordamida shakllanadi. Jamiyatda ham xulq normalari avloddan avlodga o’tadi. XVI asr falsafasida vujudga kelgan prefarmizm oqimi namoyandalarining fikricha odam bolasi ona pushtidaligidayoq bo’lajak shaxsga xos barcha xususiyatlariga ega bo’ladi, rivojlanish esa ana shu xususiyatlarning miqdoriy ko’payib borishidan iborat emish.