Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

OTLARNING YASALISHI 
Otlar  yasalish  xususiyatiga  kо‘ra  boshqa  turkumlarga  nisbatan  alohida  ajralib 
turadi.  Chunonchi  otlarda  yasrvchi  qо‘shimchalar  kо‘p  bо‘lib,  ular  ishtirokida 
kо‘plab  sо‘zlar  yasalganidek,  sо‘z  qisqarishi  asosida  yangi  sо‘zlar  yasalishi  ham 
shu  turkumga  xos  xususiyatdir.  Shunga  kо‘ra  otlar  yangi  sо‘zlar  hisobiga  tez 

---

boyib  boruvchi  turkumdir.  Otlar  asosan  morfologik  va  sintaktik  usullar  bilan 
yasaladi. 
Sо‘zning  negiziga  maxsus  yasovchi  qо‘shimchalar  qо‘shish  yuli  bilan  ot 
yasalishi morfologik usulda yasalishdir. 
Ot yasovchi  qо‘shimchalar  ot,  sifat,  son, fe’l  va  boshqa  turkumdagi  sо‘zlarga 
qо‘shilib  ot  yasaydi.  Masalan:  ishchi  (otdan),  terim  (fe’ldan),  birlik  (sondan), 
yaxshilik (sifatdan). 
Morfologik usul bilan quyidagi ma’nolarni ifodalovchi otlar yasaladi: 
1 .  Shaxs otlari. 
2.  Narsa — qurol otlari. 
3.  О‘rin-joy otlari. 
4.  Mavhum otlari.     
   I.  Shaxs  oti  yasovchi  qо‘shimchalar.  Bu  guruhdagi  otlar  katta  lug‘aviy  miqdorni                         
tashkil  etganidek,-  turli  ma’nolarni  ham  ifodalaydi.  Shachs||  oti  yasovchilar  miqdor  ji-
hatdan kо‘pligi bilan ham ajralib turadi: Shaxs oti yasovchilar orasida eng sermahsul va turli 
ma’nodagi otlar yasovchi qо‘shimcha -chi qо‘shimchasidir. 
1  -chi.  Bu  qо‘shimcha  barcha  sо‘z  turkumlariga  va  boshqa  tillardan  kirgan 
sо‘zlarga ham qо‘shilib, quyidagi ma’nolarni ifodalovchi otlar yasaydi: 
a) ot 
va 
fe’l 
negizlariga 
qо‘shilib, 
negizdan 
ang- 
lashilgan 
ish 
bilan 
shug‘ullanuvchi 
ma’nosidagi 
ot 
lar yasaydi: ishchi, suvchi, terimchi, о‘quvchi, о‘qituvchi: 
b)ot, 
sifat, 
son 
negizlariga 
qо‘shilib, 
negizdan 
anglashilgan 
predmet, 
narsa-hodisaga 
mansublikni 
ifodalovchi  otlar  yasaydi:tursunoychi,  musobaqachi,og‘machi,  a’lochi,  о‘n 
mingchi; 
v)fe’l 
va 
sifat 
negizlariga 
qо‘shilib 
negiz 
ang- 
latgan 
belgi, 
xususiyatiga 
ega 
ekanlik 
ma’nosidagi 
otlar yasaydi: yozuvchi, sinovchi qiziqchi, yolg‘onchi; 
g) kasb-hunar 
yoki 
mutaxassislikni 
ifodalovchi  
sо‘zlarga 
qо‘shilib, 
negiz 
anglatgan 
hunarga, 
mutaxas- 
sislikka 
egalikni 
ifodalovchi 
otlar 
yasaydi: 
pichoq- 
chi, suvoqchi, tilchi. 
2. -dosh. 
Bu 
qо‘shimcha 
negiz 
anglatgan 
shaxs 
yoki 
pred 
met 
bilan 
birgalik 
ma’nosini 
ifodalovchi 
otlar  
yasaydi: 
a) yashash 
joyida, 
fikrda 
va 
qarindoshlik 
jihatidan 
о‘zaro 
birgalikni 
ifodalovchi 
otlar 
yasaydi: 
vatandosh, 
suhbatdosh, fikrdosh, qarindosh, jondosh, sinfdosh; 
b)  bu 
qо‘shimcha 
bilan 
о‘rinda 
birgalik 
(sinfdosh, 
vatandosh), 
paytda 
birgalik 
(asrdosh, 
zamondosh),  
holatda 
birgalik 
(sirdosh, 
suhbatdosh) 
kabi 
otlar 
yasalganidek, 
ayrim 
tilshunoslik 
atamalari 
ham 
yasal- 
gan: sifatdosh, ravishdosh. 
3. -kash. 
Bu 
qо‘shimcha 
tojik 
tilidan 
о‘zlashgan 
bо‘lib, 
tojikcha 
kashidan 
— 
tortmoq 
sо‘zining 
о‘zbek 
tilida affikslashgan shaklidir. 
- kash qо‘shimchasi asl ma’nosiga mos  holda yurgizuvchi ma’nosidagi  — otlar 
yasaganidek:  tuyakash,  aravakash;  shug‘ullanuvchi  ma’nosidagi  otlar  ham 
yasaydi: mehnatkash, chizmakash. 
4.  -bon. 
Negiz 
anglatgan 
predmetni 
qо‘riqlovchi, 
qarovchi 
ma’nolarini 
ifodalovchi 
otlar 
yasaydi: 
dar- 
vozabon, bog‘bon, saroybon. 
5.  -dor. 
Tojikcha 
ushlamoq 
sо‘zidan 
о‘zlashgan 
bо‘lib, 
negiz 
anglatgan 
predmetga 
ega 
bо‘lganlik 
ma’nosini 
ifodalovchi 
otlar 
yasaydi: 
puldor, 
moldor, 
mulkdor, 
chorvador, aybdor. 

---

b.-boz.  Negiz  anglatgan  predmet  bilan  shug‘ullanuvchi,  uni  odat  qilib  olganlik 
ma’nosidagi otlar yasaydi: kaptarboz, nayrangboz, kartaboz, dorboz. 
7  -paz.  Tojikcha  pishirmoq  sо‘zidan  о‘zlashgan  bо‘lib,  negiz  anglatgan 
predmetni, taomni pishiruvchi ma’nosidagi otlar yasaydi: oshpaz, somsapaz. 
8.  -shunos.  Tojikcha  «bilmoq»  sо‘zidan  о‘zlashib,  negiz  anglatgan  sohani 
egallaganlik 
ma’nosini 
anglatuvchi 
 
 
otlar 
yasaydi: 
tilshunos, 
adabiyotshunos, tabiatshunos, tarjimashunos. 
9.  -parast.  Negizdan  anglashilgan  ishga  berilganlik  ma’nosini  ifodalovchi  otlar 
yasaydi: mansabparast, amalparast. 
10.-fо‘sh.  Tojikcha  «sotmoq»  sо‘zidan  о‘zlashgan  bо‘lib,  negiz  anglatgan 
predmetni sotuvchi shaxs otini yasaydi. Qovunfurush, nosfurush, mevafurush. 
11.-parvar. 
Tojikcha 
«saqlanmoq» 
ma’nosidagi 
sо‘zdan  о‘zlashgan  bо‘lib,  negiz  anglatgan  predmetga  sadoqatlilik,  sodiqlik 
ma’nosidagi otlar yasaydi: vatanparvar, xalqparvar, ma’rifatparvar. 
12.-xо‘r 
Tojikcha 
«yemoq» 
sо‘zidan 
о‘zlashgan 
bо‘lib, 
negiz 
anglatgan 
predmetni 
kо‘p 
yeyuvchi 
ma’nosidagi: 
oshxо‘r, 
kabobxо‘r, 
somsaxо‘r, 
shuningdek, 
ishyoqmaslik, 
dangasalik ma’nosidagi: (nonxо‘r, yuvindixо‘r), yomonlik ma’nosidagi (odamxо‘r, 
qonxо‘r): mehribonlik ma’nosidagi (g‘amxо‘r) otlar yasaydi. 
13.-soz. 
Tojikcha 
(soxtan-yasamoq) 
sо‘zidan. 
Negiz 
anglatgan 
predmetni 
tuzatuvchi 
ma’nosidagi 
ot 
yasay 
di: soatsoz, aravasoz, mashinasoz. 
14.-dо‘z. 
Tojikcha 
«tikmoq» 
sо‘zidan. 
Negiz 
anglat 
gan 
predmetni 
tikuvchi 
ma’nosidagi 
otlar 
yasaydi: 
dо‘ppidо‘z, etikdо‘z, mahsidо‘z. 
15.-xon. 
Tojikcha 
«о‘qimoq» 
sо‘zidan. 
Negiz 
anglat 
gan  predmetni  о‘qish  bilan  shug‘ullanuvchi  shaxs  otini  yasaydi:  kitobxon, 
gazetxon. 
16.-gar, -kor. Negiz anglatgan predmetga qiziquvchi, u bilan shug‘ullanuvchi 
ma’nosidagi shaxs otini yasaydi: zargar, kimyogar, san’atkor, paxtakor, 
binokor, shuningdek, muayyan ishni biluvchi ma’nosidagi ot yasaydi: 
tadbirkor. 
P.  Narsa,  qurol  oti  yasovchi  qо‘shimchalar.  Narsa,  qurol  otlari  asosan  ot  va  fe’l 
negizlaridan yasaladi. Narsa yasalishida fe’l turkumiga oid sо‘zlar juda kо‘p ishtirok 
etadi.  Bu  xildagi  qо‘shimchalar  ot  va  fe’l  negizlarga  qо‘shilib,  mehnat  qilish  uchun 
ishlatiladigan predmetlarning nomini yasaydi. Bu qо‘shimchalar: 
1  .-gich  (
G
‘
ICH
,
 
-kich,  -qich).  Fe’l  negizlarga  qо‘shilib,  narsa  otini  yasaydi.  Bu 
qо‘shimchalar  sо‘zning  qaysi  tovush  bilan  tugashiga  kо‘ra  turli  variantlidir. 
Negiz unli yoki jarangli undosh bilan tugasa, - gich, -g‘ich, jarangsiz undosh bilan 
tugasa,  -  kich,  -  qich  qо‘shimchalari  qо‘shiladi:  suzgich,  о‘tkazgich,  qirg‘ich, 
chizgich, tomizgich, kо‘rsatkich, ochqich, tutqich. 
2.  -ma.  Fe’l  negizlarga  qо‘shilib,  narsa  otlari  yasaydi:  tugma,  qо‘llanma,  oziq-
ovqat  nomlarini  yasaydi:  qatlama,  qiyma,  qaynatma,  qovurma;  joy  otini  yasaydi: 
bostirma; har xil kasallik otlarini yasaydi: qichima, bо‘g‘ma, terlama kabi. 
3.-k 
(-ik, 
-uk), 
-q 
(-iq,-uq,-oq). 
Bu 
qо‘shimchalar 
fe’l 
negizlarga 
qо‘shilib 
quyidagi 
ma’nolarni 
ifo- 
dalovchi 
otlar 
yasaydi: 
Mehnat 
qilish 
uchun 
ishlatila- 
digan 
predmetlar 
otini: 
kurak, 
elak, 
g‘ildirak, 
о‘rok, 
inson 
uchun 
zarur 
bо‘lgan 
narsa 
otlarini: 
taroq, 
tо‘shak, 
sochiq, 
pichoq 
tuzok_kabilar. 
Mavhum 
otlarni: 
chaqiriq, 
hayqiriq, tilak, qichqiriq kabi. 
3.  -m, 
-im, 
-um: 
Fe’l 
negizlarga 
qо‘shilib, 
narsa 
oti 
yasaydi: 
kiyim; 
harakat 
otini 
yasaydi: 
terim, 
kirim, 
chiqim, sifat, negizlarga qо‘shilib mavhum ot yasaydi: oqim. 
4.  -gi, -ki: -qi, -.
 
Bu qо‘shimchalar fe’l negizlarga qо‘shilib, narsa, qurol oti yasaydi: 

---

supurgi, suzgi, tepki, tutatqi, chopqi, chalg‘i kabi.