Sintaktik usul bilan ot yasash. Ikki yoki undan ortiq sо‘zlarning о‘zaro
birlashuvi natijasida ot yasalishi sintaktik usul bilan ot yasalishidir. Sintaktik usul
bilan qо‘shma, murakkab va juft otlar yasaladi.
Qо‘shma otlar ikki yoki undan ortiq sо‘zlarning ma’no va grammatik jihatdan
birikib, yangi ma’no anglatishi asosida vujudga keladi. Qо‘shma otlar bir guruh bilan
aytiladi va yozuvda qо‘shib yoziladi. Qо‘shma otlar tarkibi quyidagicha sо‘zlardan
tashkil topgan bо‘ladi:
L. ot+otdan: belbog‘, qо‘lqop, muzqaymoq, toshkо‘mir, Toshkent, Sirdaryo.
2. Sifat+otdan:oqqush,oqsoqol,qizilо‘ngach,sassikpopushak,oqrabot,
kо‘ksulton
kabi.
3. Son+otdan: tо‘rtburchak,uchburchak,Tо‘rtkо‘l,Beshariq, Beshbuloq.
4. Ot+fe’ldan: о‘rinbosar,beshiktervatar,muzyorar, kungaboqar, otboqar kabi.
Murakkab otlar ham ikki yoki undan ortiq sо‘zlarning ma’no va grammatik
munosabatlari asosida vujudga keladi. Biroq, bu tipdagi otlar tarkibidagi sо‘zlar
alohida urg‘u bilan aytiladi. Shuning uchun yozuvda bu tipdagi otlar ajratib yoziladi: yer
yong‘oq, о‘q ilon, sо‘z boshi, ishlab chiqarish, mahalla qо‘mitasi kabi.
Eslatma: tilshunoslikda qо‘shma va murakkab otlar masalasini о‘rganishda har xil
qarashlar bor. Murakkab otlar Kо‘pgina darslik va qо‘llanmalarda ayniqsa, maktab
darsliklarida qо‘shma ot, ayrim qо‘llanmalarda tarkibli ot deb yuritiladi. Bu tipdagi
sо‘zlarning tarkibi alohida urg‘u bilan aytilishidan kelib chiqqan holda murakkab ot
deb atadik.
Juft ot. Ikki sо‘zning о‘zaro grammatik jihatdan teng bog‘lanishidan hosil
bо‘lib, bir umumiy, jamlovchi ma’no ifodalovchi otlar juft otlar deyiladi.
Juft otlar tarkibidagi sо‘zlar grammatik jihatdan tengligi, bir turkumga
mansubligi va alohida urg‘u bilan aytilishiga kо‘ra xarakterlanadi.
Juft otlarda qо‘shimchalar keyingi sо‘zga qо‘shiladi: ota-onaning, aka-ukam. Juft
otlar tarkibi quyidagicha sо‘zlardan tashkil topadi:
1 . Sinonimlardan:
mehr-shafqat,
kuch-qudrat,
shon-
sharaf, mehr-muhabbat, baxt-saodat.
2. Bir-biriga yaqin ma’noli aralash tipdagi sо‘zlardan: ota-ona, aka-uka, qozon-
tovoq, sabzi-piyoz, ona-bola.
3. Tarkibidagi birinchi sо‘z mustaqil ishlatiladigan, ikkinchi sо‘z mustaqil
ishlatilmaydigan sо‘zlardan: bozor-о‘char, don-dun, kiyim-kechak, yotanar-
tutanar.
Takror otlar ham tuzilishi jihatdan juft otlarga kiradi. Biroq, ular yasama otlar
sirasiga kirmaydi. Chunki, takroriy otlarning tarkibidagi ikkinchi sо‘z fonetik
jihatdan о‘zgargan holda takrorlanib, qо‘llanilsa-da, birinchi sо‘z ifodalangan
ma’nodan bonsha ma’no ifodalamaydi. Zero, birinchi sо‘z ifodalagan ma’no takroriy
sо‘zlardagi asosiy ma’no bо‘lib qoladi: non-pon tosh-posh, kitob-mitob, daftar-
paftar.
Qisqartma otlar. Nutqda qisqalikka erishish maqsadida bir qator tarkibli otlar
qisqartirilib qо‘llaniladi. Bunday otlar qisqartma otlar deyiladi. Masalan: BMT,
DAN, MDH kabi. Sо‘zlarni bu tipda qisqartirib qо‘llash faqat ot turkumiga xos.
Sо‘zlarning bu tipda yasalishi
abbreviatura usuli deyiladi.
_Qisqartma otlar quyidagi shakllardan tashkil topadi.
1 . Sо‘zlarning bosh harflari olingan holda sо‘z qisqartiriladi: BMT, GES,
BAA (Birlashgan Arab Amirligi), MDH.
2. Birinchi
sо‘zning
birinchi
bо‘g‘ini,
keyingi
sо‘zlarning bosh harflari olingan holda sо‘z qisqartiriladi: о‘zRfA, ToshdU
3. Birinchi sо‘zning bosh qismi, keyingi sо‘z tо‘liq olingan holda sо‘z
qisqartiriladi: pedinstitut, med-texnikum.
Do'stlaringiz bilan baham: