Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi

JО‘NALISH KELISHIGI 
Shu 
kelishikdagi 
otdan 
anglashilgan 
ish-harakatning 
kimga, 
nimaga 
tegishliligini,  ish-harakatning  bajarilish  о‘rnini,  vaqtini  ifodalaydi.  Masalan:  bu 
uyni  qishloq  kutubxonasiga  aylantirmoqchimiz  (O.Yo.).  Haydar  hovliga  kirishga 
chog‘lanib,  ust-boshini  kо‘zdan  kechirdi  (O.Yo.).  Oqshomga  yaqin  villaga 
Muzaffarxon  bilan  Gulzor  begim  kelishdi  (T.Mal.).  Jо‘nalish  kelishigi  -  ga 
qо‘shimchasi bilan shakllanib, q,g‘, tovnshlari bilan tugagan sо‘zlarga - ka; -q, -g 
tovushlari bilan tugagan sо‘zlarga - qa shaklida qо‘shiladi
.
 Masalan: Inson kо‘kka 
boqar  doimo, tintuv  qilar osmonni faqat (E.V.). Qishloqda kelganda uni  kо‘rmay, 
bir-ikki kun  uning bog‘ida bо‘lib, tongotar suhbatlar  qurmay ketmas edi(O.YO.). 
Jо‘nalish  kelishigidagi  sо‘zlar  quyidagi  ma’nolarni  anglatib,  turli  sintaktik 
vazifalarda keladi: 
1 . harakatning 
bajarilishi 
uchun 
ishtirok 
etgan 
shaxs 
yoki 
predmetni 
anglatadi. 
Jо‘nalish 
kelishigi- 
ning 
bu 
turi 
kimga? 
nimaga? 
sо‘roqlaridan 
biriga 
javob 
bо‘lib, 
gapda 
tо‘ldiruvchi 
bо‘lib 
keladi. 
Masa 
lan: 
bundan 
tashqari, 
otamiz 
otalik 
muhabbatini 
va 
mas’uliyatini 
menga 
tashlab 
ketgan 
(A.Q.). 
Ikki 
to- 
mondan ikki о‘q_ — yoyga о‘xshab, salohu kamonlarini taqib, bellarini siqib, 
bog‘lab 
olgan 
yigitlar 
о‘z 
yuz- 
boshilariga itoat saqlab shay turardilar (Mirm.) 
2.  Harakatning 
bajarilish 
о‘rnini 
bildiradi; 
qayerga? 
qayerda? 
sо‘roqlaridan 
biriga 
javob 
bо‘lib, 
gapda  о‘rin holi  vazifasida  keladi:  Yulduzlarga  kemalar  yо‘llab,  jonzod  izlar 
cheksiz 
fazoda 
(E.V.). 
Bu 
yerda, 
qishloqda 
boshlangan 
gulgun 
о‘tirishlar 
tog‘da- 
gi kolxoz sanatoriyasida berilgan ziyofatlarga ulanib ketdi (O.Yo.). 
3.  Harakatning 
bajarilish 
vaqtini 
ifodalaydi. 
1qachon?    qachongacha?    sо‘rog‘iga    javob  bо‘lib,  gapda  payt  holi 
vazifasida  keladi:  Shu  kuni  peshingacha  mashq   davom  etdi  (Mirm.). 
Ertasiga ertalabdan qal’a ta’miri boshlanib ketdi (Mirm.). 
4.Harakatning  kaysi  maqsadga  bajarilganini  bitsdiradi;  nimaga?  sо‘rog‘iga  javob 
bо‘lib, gapda tо‘ldiruvchi vazifasida keladi: hind elining azaliy odati bejiz emas-ki, yomg‘ir 
faslida sayohatga chiqilmaydi (P Q.). Yolg‘izgina akam mardikorlikka jо‘nadi (O.). 
5.Harakatning  bajarilish  sababini  bildiradi;  nimaga?  sо‘rog‘iga  javob  bо‘lib, 
gapda  tо‘ldiruvchi  vazifasida  keladi.  Jо‘nalish  kelishigidagi  sо‘z  harakatning 
bajarilishida  ishtirok  etgan  shaxs  yoki  predmetni,  harakat  yо‘naltirilgan  predmetni 
ifodalasa  gapda  tо‘ldiruvchi,  harakatning  bajarilish  о‘rni,  vaqtini  ifodalasa  hol 
vazifalarini bajaradi.