Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

2N₂O₄ + O₂ + 2H₂O = 4 HNO₃

Olinishi: laboratoriyada

NaNO₃ +H₂SO₄= HNO₃ +NaHSO₄

Sanoatda quyidagi reaksiyalar bo’yicha olinadi.

3H₂+N₂ =2NH₃

4NH₃+5O₂ =4NO+6H₂O

2NO+O₂=2NO₂

4NO₂+O₂+2H₂O=4HNO₃

1. Konsentrlangan nitrat kislota Fe, Cr, Au, Al, Ta metallariga ta’sir etmaydi.

2 . Kons. nitrat kislota og‘ir metallar bilan ta’sirlashganda NO₂ hosil bo‘ladi:



3.Kons. nitrat kislota ishqoriy va ishqoriy yer-metallari bilan ta’sirlashganda N₂O hosil bo‘ladi:

8 K+10HNO₃=8KNO₃+N₂O+5H₂O

4. Suyultirilgan nitrat kislota ishqoriy va ishqoriy –yer metallari va Zn, Fe bilan ta’sirlashganda NH₃, NH₄NO₃ hosil bo‘ladi:

9HNO₃+4Ca=4Cu(NO₃)₂+NH₃+3H₂O

5. Suyul. nitrat kislota boshqa og‘ir metallar bilan ta’sirlashganda NO hosil bo‘ladi:

3Cu+8HNO₃=3Cu(NO₃)₂+2NO+4H₂O

Nitrat kislotani metalmaslarga ta’siri

6HNO₃+S=6NO₂+H₂SO₄+2H₂O

5HNO3+3P=2H2O=H₃PO₄+5NO

4HNO₃+3C=4NO+3CO₂+2H₂O

Nitrat kislota tuzlarini parchalanishi

Aktivlik katorida LiN O₃ dan Mg(NO₃)₂ gacha tuzlar kizdirilganda;

2NaNO₃ ⁺ 2NaNO₂+O₂

Mg(NO₃)₂ dan Cu(NO₃)₂ gacha tuzlar kizdirilganda;

2Zn(NO₃)₂ ⁺ 2ZnO+4NO₂+O₂

Vodoroddan keyin turgan metall tuzlar kizdirilganda;

Hg(NO₃)₂ ⁺ Hg+2NO₂+O₂

Nitrat kislota nitratlar, mineral og’itlar, selitralar olish uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi.

Anorganik va organik nitritlar qon tomirini kengaytirish uchun ishlatiladi. Ularga natriy nitrit, erinit, nitrigliserin kiradi. Natriy nitrit boshqa birikmalar bilan aralashma holatida nafas olish yo’llarining mushaklarini kengaytirishda qo’llaniladi.

O’g’itlatlar sifatida kalsiy nitrat – Ca(NO₃)₂ ishlatiladi. Ohakni nitrat kislota bilan neytrallash natijasida olinadi.

Natriy nitrat – NaNO₃ chili selitrasi deyiladi. Tabiiy holda faqat Chilida juda katta zahira holda uchraydi.

Kaliyli selitra -KNO₃ hind selitrasi deyiladi. Suniy ravishda kaliy xlorid va natriy nitrat ta’siridan olinadi.

Ammoniyli selitra -NH₄NO₃ ham ko’p ishlatiladi.

8.4. Fosfor (Phosphorus). Fosfor keng tarqalgan element, yer sharini 0,04 % ni tashkil qiladi. Oson oksidlangani uchun tabiatda erkin holda uchramaydi.

Tabiatda appatit minerali 3Ca₃(PO₄)₂·CaF₂ yoki CaCl₂ va fosforitlar Ca₃(PO₄)₂ va har xil qo‘shimchalar bo‘ladi. 3Ca₃(PO₄)_2*CaCl₂ - xlorli apatit.

Fosforitlar va apatitlar fosforli mineral o‘g‘itlar olishda o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Appatitlarning katta miqdorda Kola yarim orolida, Ural, Markaziy Osiyoda Qora tog‘da bor.

Fosfor tirik organizm uchun kerakli element: qon, miya, nerv sistemasi to‘qimalarida bo‘ladi. Ko‘p miqdorda fosfor Ca₃(PO₄)₂ holida hayvonlar suyagida bo‘ladi. Suyak yoqilsa uning tarkibidagi hamma organik moddalar yonadi, qolgan modda Ca3(PO4)2 bo‘ladi. Odam organizmida fosforning umumiy miqdori 4,0 % ga boradi.

Birinchi marta erkin fosfor 1669- yilda gamburglik alkimyogar Brand tomonidan olingan.

Fosfor faqat bitta izotopga ega bo‘lgan element; ₁₅³¹P. Uning sun’iy izotoplari ham olingan.

Olinishi. Hozirgi paytda kalsiy fosfatdan olinadi. Buning uchun kalsiy fosfat qum, ko‘mir bilan havo kirmaydigan joyda- elektr pechlarida qizdiriladi.

Ketayotgan jarayonni tasavvur qilish uchun kalsiy fosfatdan fosforga o‘tiladi: