Qarshi davlat universiteti jahon tarixi kafedrasi tarix falsafasi va tarix o

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Xristian dunyoqarashining ta’siri to'g'risida ayting.
   
2. 
   Avliyo Avgustin – “Xudo shahri to'g'risida” fikrlaringiz.
   
3. 
   Ilohiy olam va inson dunyosi ta’rif bering.
   
4. 
   Vaqt haqida tasavvur tushuntirib bering.
   
5. 
   Xristian tarixshunosligining tavsifiy xislatlari ayting.
   

MAVZU: O'RTA ASR TARIXI TEOLOGIYASI
REJA
1. Dunyo va insonning o'rta asrlardagi tushunchalari (ko'rinishlari). 2. O'rta asr kosmosi. Abadiyat va vaqt to'g'risidagi o'rta asr tushunchalari. Jamiyat va shaxs. 3. O'rta asrlarda fikrlashning ramziyligi. 4. O'rta asr tarixi teologiyasida taraqqiyot g'oyasi. o'rta asr tarixiy bilimlarning tuzilishi. 5. O'rta asr tarixshunosligining tavsifiy xislatlari. Tarixiy manbalarning o'ziga xos xususiyatlari.
Tayanch iboralar: Dunyo va insonning o'rta asrlardagi tushunchalari (ko'rinishlari). O'rta asr kosmosi. Abadiyat va vaqt to'g'risidagi o'rta asr tushunchalari. Jamiyat va shaxs. o'rta asrlarda fikrlashhning ramziyligi. o'rta asr tarixi teologiyasida taraqqiyot g'oyasi. O'rta asr tarixiy bilimlarning tuzilishi. o'rta asr tarixshunosligining tavsifiy xislatlari.
Temuriylar sulolasi hukumronlgi davrida tarix fanining ham buyuk mutafakkirlari etishib chiqadi. Bunga shaxsan sohibqiron Amir Temurning tarix faniga bo'lgan qiziqishi, hurmat va etiqodi sabab bo'lgan bo'lsa ajab emas. XV asrda tarix ilmi sohasida yozilgan asarlarini sanab ko'rsatishning hzi temuriylar davrida bu fanning nechog'lik taraqqiy etganligidan guvoxlik beradi. Bu davr tarix fanning ham o'ziga xos xususiyatlarini ko'rish mumkin. Birinchidan - bu davr tarixchilari o'zlari voqealarni guvohi, shohidi, bo'lib ishtirok etish asosida asarlar yaratishi. Ikkinchidan – biron bir tarixiy shaxsni keltirayotganda o'zini kelib chiqish tarixi faoliyatini yozishda manbalarga asoslanmog'i Uchinchidan – voqealar ketma – ket izohlanishi orqali va hokozo. To'rtinchidan – manbalarni yutuq va kamchiliklari tarixiy manbalar ichida hozirgacha etib kelgan, fors tilida yozilgan Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma”, Xofizi Abro'ning “Zubdat at – Tavorix” Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” Fasih Ahmad Havofiyning “Mujmali fashhiy”, Abdurazzoq Samarqandiy-ning “Matla usadayin”, Mirxondning “Ravzat us – safo, Xondamirning “Xabib us – Siyar” va Ibn Arabshohning arab tilida yozilgan “Ajoyib al – maqdurri tarixi Taymur” asarlaridir. Bu ro'yxatga yana 1404 yilda Samarqandga Amir Temur huzuriga tashrif buyo'rgan ispan sayohi Rui Gonzales de Klavixoning safarxotiralarini xam kiritish maqsadga muvofiqdir. Sh.A.Yazdiyning “Zafarnoma”si tarixiy manba sifatida. Sharafiddin Ali yazdiyning “Zafarnoma”si (1424 – 1425) tarixiy kechinma va voqealar bayonini izchilligi va batafsilligi bilan ajralib turadi. Sh.A.Yazdiyning “Zafarnoma” asarida sohibqiron Amir Temur tarixiga oid malumotlardan tashqari Temurdan oldingi o'tgan davr tarixi xaqida ham bag'oyat qiziqarli malumotlar berilgan. Muallif bu asarni temuriylardan Shohruxning o'g'li Ibrohim Sultonning tashabbusi bilan yozgan. Ibrohim Sulton bobosi Temur haqida maxsus kitob yozdirishni niyat qilgan va 1419-1420 yillarda turli kotiblarni baxshi va munislar forsiy tilda yozilgan mavjud malumotlarni to'plash haqida farmon bergan. To'plangan malumotlar bo'lgan voqealarni o'z ko'zi bilan ko'rgan kishilar hikoyasi bilan taqqoslangan, so'ngra Sharafiddin Ali Yazdiyga bu hujjatlar bilan tanishish va Ibrohim Sultonga ahborot berish topshirilgan. Taniqli sharqshunos olim A. o'rinboev “sharq yulduzi” jurnalining 1992 yil 3-sonida bosilgan “Temuriylar davrining nodir yodigorligi” maqolasida quyidagilarni hikoya qiladi: “Zafarnoma” ning Temur tarixidan bahs etuvchi asosiy qismida Sh. A. Yazdiy shunday yozadi: “Podishohlikning birga tomonlaridan Temur haqidagi turkiy va forsiy tillarda bayon etilgan hikoyalarning hamma sheriy hamda nasriy nusxalari to'planib bo'lingach, ular bilan tanishish uchun 3 ta guruh tuzilgan , turkiy va forsiy tillarning bilimdonlari ikki guruhni voqealarni o'z ko'zlari bilan ko'rganlar esa bir guruhni tashkil etgan. Dastlab Temur haqidagi xar bir hikoya o'qilgan, agar u voqea bayoni o'z ko'zi bilan ko'rgan kishining talqiniga to'g'ri kelmay qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni topish uchun turli shaharlarga choparlar yuborib, mazkur voqeani Temurning boshqa zamondoshlaridan surishtirgan yoki qo'shimcha malumotlar to'plagan. Ibrohim Sulton aytib to'rgan bu asarning dastlabki xomakisi qalamga olingan. Ana shu asosda Sharafiddin Ali “Zafarnoma” asarini yozgan Ibrohim Sultonning buyurug'iga muvofiq kitobni bitish vaqtida sanalar, joy nomlari, ular orasidagi masofa haqida barcha malumotlar juda sinchiklab tekshirilishi shart bo'lgan” “Zafarnoma” asarini yozishda Sharafiddin Ali Yazdiyning shahsiy hujjatlaridan keng foydalanilgan. Asar muqaddima, ikki fasl va xotimadan iborat, muqaddimada Amir Temurga qadar bo'lgan turkiy xonliklar tarixi bayon qilingan. Asosiy fasllarda esa amir Temurning tarixi mukammal yoritilgan ”Zafarnoma” asosiy qism avvalida “Qissayi Sohibqiron” deb atalgan mutaqorib bahridagi sheriy qissa bor. Unda sohibqiron Amir Temurning fazilatlari va sifatlari haqida ko'tarinki ruhda muhtasar so'z yuritilib, Tarixiy Amir Temurning badiiy obrazini chizishga qadam qo'yilgan. “Zafarnoma” fransuz, ingliz, usmonli turk tillariga ayrim qismlari rus tilida nashr etilgan. “Zafarnoma” XV asrda Lutfiy nazmda o'zbek tiliga o'girilgan degan xabar berishsada ammo uning o'zi hozirgacha topilgan emas. “Zafarnomaning to'liq asl matni 1972 yilda A. o'rinboev tomonidan Toshkentda (“Fan nashriyoti”) nashr etiladi. Klavixo va uning “kundaligi” Mashxur sayoh va elchi Rui Gonsales de Klavixoning kitobi Temur va Temuriylar davri tarixidan baho yurgizuvchi muhim asarlardan biri hisoblanadi. Kitob 1404 yili Samarqandda Temur saroyida to'rgan Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III (1390-1406) ning elchisi Rui Gonsales de Klavexoning yo'l xotiralaridan iborat. Yani uning 1403-1404 yillari Turkiya, Eron va Movarounnahrda xususan Amir Temur saroyida ko'rgan bilganlarini o'z ichiga olgan muxim asardir. “Kundalik” muallifi Rui Gonsales de Klavixo badavlat va nufuzli oqsuyak oiladan chiqqan. Klavixoning Amir Temur yurtiga ham elchilik sayohati 1403 yilning 22 mayda boshlanib, o'n besh oy deganda u Samarqandga etib keldi. Bu sayohatda Klavixoga ilohiyot ilmining nomzodi (magistri) Alfonso Paes de Santa Mariya, qirolning maxsus soqchisi Gomes de Salazar hamrox bo'ldilar. “kundalikda” o'sha vaqtlarda Amir Temur qo'l ostidagi mamlakatlar va shaharlarning umumiy ahvoli, halqning kun kechirishi, Temur va uning yaqinlari tashabbusi bilan barpo etilgan binolar: qasrlar, masjidlar, madrasalar, xonaqohlar, savdo rastalari, do'konlar, ustahonalar: Temuriylar davlatining Xitoy, Hindiston, Oltin o'rda (Klavixo uni Tatariston deb ataydi), Mo'g'iliston va boshqa mamlakatlar bilan bo'lgan siyosiy va savdo aloqalari, Temur saroyida amalda bo'lgan tartib – qoidalar va nihoyat, Sohibqironning xotinlari va ularning mamlakat ijtimoiy – siyosiy hayotida tutgan o'rni haqida etiborga molik malumotlar keltirilgan. Bu malumotlar, shubhasiz, Turkiston zamining o'sha vaqtlardagi ijtimoiy – siyosiy tarixini ota – bobolarimizning turmush tarzini o'rganishda muhim tarixiy manbalardan biri rolini o'tashi to'rgan gap, so'zimning isboti uchun misol keltiraman. Saroymulkxonim tasviri: “barcha xalq o'yinlariga o'ltirib saranjomlik o'rnatilganidan keyin to'yda podishoh huzurida bo'lishi lozim bo'lgan katta Kano chodirlar yonidagi sarpardalarning biridan chiqib keldi. Xonim mana bunday kiyingan edi: egnida zar bilan tikilgan, etagi ergacha sudralib to'rgan uzun va keng engsiz qizil shoyi ko'ylak. Yoqa va ikki eng o'rnidan bo'lak ochiq joyi bo'lmagan bu ko'ylak belidan to qaytarilgan etagiga qadar kengayib boradi... Klavixoning “Kundaligi” da ayrim noaniqliklar, xato va kamchiliklar ham uchraydi. Masalan kishi va joy nomlarini yozilishidagi chalkashliklar mavjud. Albatta, boshqa millat kishilari uchun mahalliy atamalar va so'zlarni to'g'ri talaffuz qilish juda qiyin. “kundalikda” tilga olingan Amirat Murod, Karil Sulton – Xalil Sulton, Karamish – To'xtamish, Orasan – Xuroson, Baldat – Bag'dod ekanligini anglash mumkin. Asar birinchi marta 1582 yili, yani yozib tugallangandan 150 yil keyin Ispaniyaning Sevilya shahrida “Buyuk Temurning hayoti va faoliyati” nomi bilan chop etildi. Ravzat us – Safo – poklik bog'i “Ravzat us – Safo” tarzida shuhrat qozongan asarning muallifi Muhammad ibn Xovandshoh ibn Maxmud bo'lib,Mirxond tarzida mashhurdir. Mirxondning tarixdan bilimdonligidan xabardor bo'lgan Alisher Navoiy unga umumiy tarix jumladan amir Temur va Temuriylar haqida xususan Sulton Xusayn Boyqaro tarixiga oid asar yozishni buyurib, o'z kutubxonasini uning ixtiyoriga topshiradi, hamda shu jarayonida uni moddiy jihatdan to'la taminlaydi. Mirxond Navoiyning taklifiga binoan umumiy tarix bo'yicha katta asar yaratdi. Bu haqida Navoiy bunday deb yozgan. “Bu faqir iltimosi bilan ofariniydan bu kungacha tarixi jomiy bitibdurkim, tasnifiga, etibdur, inshoolloh tugaturga tavfiq topg'aykim, tavorix orasida andin muayyanroq tarix bo'lmagusidir. Asar muqaddima, etti jild va xulosadan iborat tarzida rejalashtirilib, Mirhond uning olti jildini (qadimdan 1464 yilgacha bo'lgan voqealar qismini) yozadi va 1498 yilda vafot etadi. Shundan so'ng asarning ettinchi jildi (Sulton Xusayn Boyqaro va uning o'g'illari tarixini – 1523 yilgacha) hamda xotimasini Mirxondning nevarasi g'iyosiddin Xondamir yozib olgan.