|
2.2 -§. Suyuqliklarda issiqlik harakatini o’zgarishi tufayli modda
agregat holatlarini o’zgarishi.
Moddalar agregat holatlari temperaturaga ham bog‘liq bo‘ladi .Temperatura
ortishi bilan jism qiziydi va erish temperaturasiga borganda modda qattiq holatdan
suyuq holatga o‘tadi. Yana issiqlik berilaversa, jism suyuq holatdan gaz holatga
o‘tadi.Shunday qilib, temperatura o‘zgarishi bilan modda agregat holatlari ham
o‘zgarar ekan.Demak ,temperatura oshishi bilan moddalarning ichki energiyasi
ham oshar ekan. Jismning ichki energiyasi uni tashkil etgan atom va
molekulalarning potensiyal va kinitik energiyalarini yig‘indisidan iborat edi.
Temperatura ortishi bilan jismlarning potensiyal va kinitik energiyasi ham oshadi,
chunki
molekulalarni
harakat
tezligi
oshadi,
ularning
bir-biri
bilan
to‘qnashishi,ya‘ni ishqalanishi ortadi.M.B.Lomonosov takidlaganidek, issiqlik
ishqalanish tufayli yuzaga keladi bular atom va molekulalarining tartibsiz (xaotik)
harakati tufayli yuzaga keladi.Bundan tashqari suyuqliklarning yoki umuman
olganda moddalarning bir agregat holatdan boshqasiga o‘tishi bosimga ham
bog‘liq, bosim yuqori bo‘lsa, agregat holatga o‘tish murakkablashadi.Buni
suyuqliklarning qaynash misolida ham ko‘rish mumkin .
Idishda suyuqlikning o‘zgarmas tashqi bosimda isitilsa, u holda bug‘ hosil
bo‘lishi harakterli bo‘ladi. Bu suyuqlikning faqat sirtida hosil bo‘ladi.Bunday bug‘
hosil bo‘lish prossesini bo‘g‘lanish deyiladi.Qaynash temperaturasi deb ataladigan
ma‘lum temperaturaga yetganda bug‘ faqat suyuqlikning erkin sirtidan emas ,balki
uning ichidan ham hosil bo‘ladi. Suyuqlik ichida bug‘ pufaklari paydo bo‘lib
kattalashadi va sirtga ko‘tariladi, o‘z ketidan suyuqlikni ham ergashtiradi. Bug‘
hosil bo‘lish prossesi shiddatli, notinch haraktar oladi. Bu hodisaga qaynash
deyiladi.
Qaynash –bug‘lanishning maxsus ko‘rinishidir.Suyuqlik hech qachon fizik
jihatdan bir jinsli bo‘lmaydi. Unda hamma vaqt havo yoki boshqa gazlar
pufakchalari bo‘ladi,ko‘pincha ular oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmas darajada
kichik bo‘ladi.Har bir pufakchaning sirtida suyuqlik bug‘lanish va bug‘
kondensatsiyalanishi bo‘lib turadi, bunda dinamik muvozanat holati o‘rnashganida
63
bu 2 qarama –qarshi yo‘nalishli prosseslar bir-birini kompensatsiyalaydi.Mexanik
muvozanat holatida pufakcha tashqarisidagi bosimga teng bo‘lishi kerak.
Tashqi bosim agmosfera bosimi bilan atrofdagi suyuqlikning gidrostatik
bosimlari yig‘indisidan iborat. Agar suyuqlikni to‗yingan bug‗ bosimi pufakcha
tashqarisidagi bosimdan ortib ketadigan temperaturagacha isitilsa, u holda
pufakcha uning ichki sirtdan suyuqlik bug‗lanishi hisobiga o‘sa boshlaydi va
Arximed kutarish kuchi ta‘siri ostida yuqoriga ko‘tarila boshlaydi. Suyuq bilan
havo pufakchalaridan iborat ikki fazali sistema mexanik jihatdan noturg‘un bo‗lib
qoladi va qaynash prosessi boshlanadi. To‗yingan bug‗ bosimi mazkur balandlikda
atmosfera bosish va gidrostatik bosim yig‗indisiga teng bo‗ladigan temperatura
turg‗unlik chegarasini aniqlaydi. Bu —qaynash temperaturasi bo‗ladi [12,13].
Har qanday modda uchun tayinli kattalik bo‗lgan uchlanma nuqta
temperaturasidan farqli ravishda, suyuqlikning qaynash temperaturasi tashqi
bosimga bog‗liq bo‗ladi. Tashqi bosim ortganda u ko‗tariladi, kamayganda
pasayadi. Masalan, suvni uy temperaturasida qaynatish mumkin. Buni namoyish
qilish uchun, vodoprovod suvi bilan to‗latalgan shisha kolbani havo nasosi
qalpog‗i ostiga joylanadi. Havo so‗rila boshlaganda suv sirtiga bo‗lgan bosim
pasaya boradi va ma‘lum siyraklanish darajasiga erishilganda suv qaynay
boshlaydi. Suyuqlikning bug‗ga aylanishi uchun zarur bo‗lgan issiqlik uning
o‗zidan olinadi, shuning uchun u soviydi. So‗rib olish uzoq davom ettirilganda suv
muzlab qolishi mumkin. Suvning muzlash prosessini tezlashtirish uchun
bug‗lanish yuz beradigan erkin sirtni katta qilish maqsadida suvni sayoz
tarelkachaga solinadi. Shu maqsadda havo nasosi qalpog‗i ostiga suv bug‗ini
yutuvchi oltingugurt kislotasining ko‗chli eritmasi joylanadi. Nasos bir-ikki minut
ishlagandan so‗ng tarelkachadagi suv muzlaydi.
Tashqi bosim kamayganida suyuqlikning qaynash temperaturasi pasayishini
havo nasosisiz ham namoyish qilish mumkin. Tubi doiraviy shaklli bo‗lgan
o‗rtacha kolba olib, uni vodoprovod suvi bilan yarmisigacha to‗latamiz. Hosil
bo‗lgan suv bug‗i kolbadan havoni siqib chiqarishi uchun kolbadagi suv taxminan
15 minut davomida qaynatiladi. Keyin kolbani olib, bo‗g‗ziga kauchuk po‗kak
64
tezda tiqiladi, kolba tubini yuqoriga qilib to‗ntariladi va halqasimon taglikka
joylanadi. Agar kolbaning ustidan sovuq suv quyilsa, u holda suv bug‗ining bir
qismi suyuqlikka aylanadi, suv sirtidagi bosim kamayadi va u qaynay boshlaydi.
Suyuqlik ichida gaz pufakchalari bo‘lganidagina qaynash yuz berishi
mumkinligi kelib chiqadi. Agar bunday pufakchalar bo‗lmasa, ya‘ni suyuqlik fizik
jihatdan tamomila bir jinsli bo‗lsa, u holda suyuqlik ichida bug‗ hosil bo‗lishi,
ya‘ni qaynash mumkin bo‗lmaydi. Bunday suyuqlikni qaynash temperaturasidan
yuqori
temperaturagacha
isitish
mumkin.
Mazkur
bosimda
qaynash
temperaturasidan yuqori temperaturali fizik jihatdan bir jinsli suyuqlikni o‘ta
Do'stlaringiz bilan baham: | 
