Сиз ҳечам оломондан, нураб кетган сўқмоқлардан ҳоли, алоҳида жойда ҳордиқ чиқариш ҳақида ўйлаб кўрганмисиз

a= 0.4+0.3 ·2ⁿ (a.b.) (1.1)

Bu yerda n -, 0, 1, 2 , 3, 4, … qiymatlarni oladi

T/r	Planeta	n	Titsius formulasiga ko’ra hisoblangan katta yarim o’qi (a.b.)	Planetaning Quyoshdan haqiqiy o’rtacha uzoqligi (a.b.)
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.	Merkuriy Venera Yer Mars ? ? ? Yupiter Saturn	- 0 1 2 3 4	0.4 0.7 1.0 1.6 2.8 5.2 10.0	0.4 0.7 1.0 1.52 - 5.2 9.5

Plutonning kashf etilishi. 1880 yilda ingliz astronomi Forbs Neptundan tashqari ham planeta bo’lishi kerak degan fikrni ilgari surdi. XX asr boshiga kelib noma’lum planetani qidirish bilan astronom Lovell qiziqdi. Nihoyat, sayyora 1930 yilda kо‘pyillik mashaqqatli kuzatishlar natijasida Klayd Tombo tomonidan ochildi. Barcha behalovatliklardan xoli uzoqroq joyga borishni xoxlaysizmi? Pluton – topilishi mumkin bо‘lgan eng hilvat joylardan biri. Oydan kichik Plutonda ushbu parvozgacha yerlikliklardan hech kim, hech qachon mehmon bо‘lmagan. Insoniyat tarixida birinchi marta Plutondan mashhurlik yо‘rgagi yechiladi. Syurprizlarni kutish mumkin, bu deyarli kafolatlangan. Lekin, о‘sha kun kelguncha biz Plutonning qanday ekanini taxmin qilishimiz mumkin, xalos. Avvallari u qadar qiziqish uyg‘otmagan Pluton, hozirgi kunda yangi marralar boshlanish belgisi bо‘lib turibdi. Eng sо‘nggi kashfiyotlar bu olis muzliklar haqida kо‘pgina ma’lumotlarni berdi. Bu yangi bilimlar bilan qurollanib, buni sizning Saturn va undan nariga bо‘lajak sayohatingiz yо‘l kо‘rsatgichi, deb tasavvur qiling. Kо‘zdan yiroq va borsa-kelmas Pluton Quyosh tizimidagi eng sirli jumboqdir.

Pluton shu qadar sirli joyki, biz xatto u yerga yetib borganimizda uning qanday ekanligini tasavvur ham eta olmaymiz. Shuning uchun ham, u yanada sirli. Pluton bu xaritadagi haqiqiy oq dog‘. Biz bu joy haqida juda oz bilamiz. Lekin bu mutloq jumboq emas. Biz uning shakli sharga yaqinligi va uning sirtida muz borligini bilamiz. Shu sababli Pluton juda sovuq dunyo. Uning sirtidagi harorat Selsiy bо‘yicha taxminan -230 gradus. Pluton harorati minimumi -225, maksimumi -218 gradus. U yer naqadar sovuq. Pluton kо‘lamini his etish uchun diametri Shimoliy Amerikaning yarmicha bо‘lgan olamni tasavvur etib kо‘ring va uning sirtiga muz sochib uni kosmosga – 5,9 milliard kilometr nariga otib yuboring. Katta sayyoralarning doiraviy orbitalardan farqli о‘laroq, Plutonning Quyosh atrofidagi harakati elliptik va uzun orbita bо‘ylab kechadi. Plutondan Quyoshgacha bо‘lgan о‘rtacha masofa 5,9 milliard kilometr. Plutonda yilning davomiyligi 248 Yer yiliga teng. Plutonning Quyosh atrofida bitta doira xosil qilishi uchun juda kо‘p vaqt ketadi.

Biz uning yо‘ldoshi kashf etilgan 1977 yilgacha Plutonning naqadar kichik ekanligini bilmagan va tushunmagan edik. Xaron – Plutonning uch yо‘ldoshidan eng yirigi, uncha katta emas, diametri atigi 114 kilometr. Lekin, Pluton bilan solishtirilganida ulkan bо‘lib tuyuladi. Xaron shunisi bilan о‘zgachaki, biz uni Pluton yо‘ldoshi, deb hisoblasakda, aslida bu qо‘shaloq obyektdan biri va u Plutondan ikki marta kichikdir. Pluton yerosti dunyosining xudosi sharafiga nomlangan va u maktablarda yetmish yildan ortiq tо‘qqizinchi sayyora, deb о‘qitilgan hamda u barchaga yoqqan.

Pluton ma’lum ma’noda odamdan qalbidan joy olgan. Buni tushunish qiyin. Juda olisdagi nimadir, sharafiga xatto multifilm qahramonlari nomlangan, nohaq kamsitilgan sayyora hissiyoti bor. Bizning barchamiz Pluto bо‘lganmiz. “Pluton bu sayyora”. Lekin, yaqinda bu kichik sayyora koinot miqyosidagi baxs-munozalarga sabab bо‘ldi. “Pluton bu sayyora. О‘lchamning ahamiyati yо‘q”. Bu xattoki bugunda ham juda ziddiyatli mavzu. Bechora Pluton о‘z unvonidan ajrab qoldi. Rostini aytganda, rostdan ham shunday.

2006 yilda uchirilgan “Yangi gorizotlar” apparati Plutonning birinchi mexmoni bо‘lishi va u yerga 2015 yilda yetib borishi kerak. Qirq yettinchi parvoz.

Biz har doim, bu insoniyatning Plutonga parvozi, deb aytamiz. Agar apparat nishonga tegmasa, bizning zamonimizdagi imkoniyat qо‘ldan boy beriladi. U doimo Quyoshdan uzoqlashmoqda. Agar biz hozir harakat qilib qolmasak, yana 250 yil kutishga tо‘g‘ri keladi. Bizda faqat bitta imkoniyat bor – hammasini juda aniq bajarish lozim. Bu bizning Plutonga borishimiz uchun yagona imkoniyat va biz buni uddaladik. Bu juda uzoq davom etuvchi yakkayu yagona parvozni uzluksiz kuzatib turish Merina shtati Jons Bobkins universitetining Amaliy fizika laboratoriyasi parvozni boshqarish mutaxassislarining vazifasiga kiradi.

Apparat Pluton yonidan uchib о‘tadigan о‘sha kuni biz uning qandayligini ilk bora qо‘ramiz. Lekin bu juda qisqa muddat davom etadi. О‘n yillik parvozdan sо‘ng “Yangi gorizotlar”da Plutonni о‘rganish uchun atigi bir necha oygina vaqt qoladi.

Boshqa asbob-uskunalar Plutonga ultrabinafsha diapazonida qarashga, atmosferaning yuqori qatlamlaridan chang yig‘ish va sayyorada magnitosfera bor-yо‘qligini aniqlash uchun Quyosh shamolining zaryadlangan zarrachalari parametrlarini о‘lchashga imkon beradi. 1930 yilda amermkalik yosh tadqiqodchi Klayd Tombo Neptun ortida joylashgan Iks-sayyorasini topish maqsadida yulduzlar osmonini о‘rganadi.

Plutonning kashf etilishi mashaqqatli mehnatning natijasi bо‘lgan. O’ylaymanki, bu aniq ta’riflash uchun juda mos ibora.

Plutonni avval osmonning bir qismida, sо‘ng ikkinchi qismida kо‘rgazma sifatida namoyish qiluvchi haqiqiy tasvirlardir. Bu harakatlanayotgan nuqta sayyora ekanligining isbotidir.

Sо‘nggi yetmish olti yil davomida Pluton tо‘qqizinchi sayyora, deb hisoblab kelingan.Osmondagi ushbu mitti nuqta aslida qanday о‘zi. Hozir biz yigirma yil avvalgiga qaraganda Pluton haqida kо‘p narsa bilamiz. Bu bilimlar tufayli detektor va teleskop texnologiyalari rivojlandi.

Pluton sirlari pardasini ochish kaliti “Xabll” orbital teleskopiga topshirilgan edi. Bu Plutonning bizdagi eng yaxshi tasvirlari. Ushbu notekis bо‘yalgan piksellar bizga Pluton dunyosi dog‘li yorug‘ soyalardan iboratligini kо‘rsatadi. Bizda uning qandayligi haqida ma’lum tasavvurlar bor. Biz u yerning kontrastli joy ekanligini bilamiz. U yerda qora va tо‘q jigarrang hududlar mavjud. Xuddi qor qoplagandek, bir nechta aql bovar qilmas darajada yorqin hududlar ham bor.

Bu olimlar fikriga kо‘ra, uglerodli birikmalarning yupqa qatlamidir, uni hayotning paydo bо‘lishi о‘tmishdoshi desa bо‘ladi. Tarkibida uglerod va vodorod mavjud, kelib chiqishi organik bо‘lgan metanni olsak va uni Quyosh nurlari ta’sirida qoldirsak, u qizg‘ish tusga kiradi. Kimyoviy reaksiya yuz berib, u murakkabroq uglevodorodga aylanadi. Ushbu ohista qaynovchi uglevodorodlar Plutonning spektroskopiya usuli bilan ochilgan boshqa sifati – uning rangini tushushtira olishi mumkin. Uning tusi qizg‘ish, menimcha, uning rangi yorqin qizg‘ish – pushti bо‘ron rangida. Ehtimol, jigarrang qorishma rangi ushbu qor rangiga о‘xshar. Bu loy tufayli, taxminimizcha, Plutondagi qor rangi jigarrang kremga yaqin.

Saksoninchi yillarda Quyosh tizimining ichki hududlari kometalar, asteroidlar va boshqa sayyoralar bilan tо‘ldirilganligi ma’lum edi. Tashqi hududlarda deyarli hech narsa yо‘q edi. Neptun ortida esa faqat birgina Pluton bor edi. Bu juda g‘alati edi. Sо‘ngra, 1992 yilda u g‘ayrioddiy kashfiyot qildi. Brinchi muzlab qolgan kosmik jismni topdi. Bu hozir Neptun ortidagi Koyper belbog‘i, deb ataladi. Koyper belbog‘i men hozir о‘tirgan xona haroratidan taxminan 200 gradusga past haroratda saqlanib qolgan muz qotgan jismlarning haqiqiy omboridir. Bu yerda muzdan iborat halqa va tosh jinslar Pluton kampaniyasini tashkil etadi. Bu Quyosh tizimining olis chekkasi haqidagi tasavvurlarni butunlay о‘zgartirib yubordi. Biz Koyper belbog‘i obyektlari soni millionlab ekanini bilamiz. Ularning kо‘pchiligi tog‘lardek katta, ba’zilari katta shaharlardek, ba’zilari esa xuddi Plutondek yirik.[21]

Biz diametri taxminan tо‘qson besh kilometrlik ellik mingdan ortiq obyektlar mavjudligini bilamiz. Diametri ikki kilometrga teng obyektlar soni, ehtimol, yuz milliontaga borar. Biz ular Quyosh tizimi paydo bо‘lishining ilk bosqichida shakllangan, deb hisoblaymiz.

Sayyoralarning shakllanishidan ortib qolgan jismlar Koyper belbog‘i obyektlaridir. Bu – Quyosh tizimi chekkasiga tashlab yuborilgan sayyoralar “ehtiyot qismlari”dan paydo bо‘lgan aql bovar qilmas siniq parchalari axlatxonasi. Koyper belbog‘i juda sovuq. Bu obyektlarga о‘sha boshlang‘ich davrda zanjirband etilgan barcha narsa hali hanuz u yerda muz holatida saqlanib qolgan. Uzoq yillar davomida Pluton belbog‘ning eng yirik obyektidek bо‘lib kо‘ringan. Lekin ba’zi bir olimlar yana boshqa, yanada yirikroq obyektlar bо‘lishi mumkin, deb hisoblashgan.

Plutondek yoki undan ancha kattaroq obyektlar bormikin. Kо‘p yillar davomida ularni topish uchun texnologiyalar ham bо‘lmagan. Nihoyat, biz uni topganimizda, oyoqni qо‘lga olib yana teleskoplarga tashlandik va osmonni о‘rgana boshladik. Huddi yetmish yildan oshiq vaqt avval Tombo Plutonni о‘rganganidek, Mark Broun yanada kattaroq о‘ljani qо‘lga kiritish uchun osmonlarda ov qildi. 2003 yilda yangi sayyora bо‘lishi mumkin obyekt paydo bо‘ldi. Uning harakati juda ham sezilmas edi va uni kompyuter payqay olmadi.

Mayk Broun va uning komandasi bu obyektga Erida, deb nom berdi. Diametri ikki ming tо‘rt yuz kilometr bо‘lgan bu obyekt Plutondan uch marta og‘irroq va Quyoshdan unga qaraganda uch marta uzoqda joylashgan.

Pluton yolg‘iz emas edi. Lekin, endi uni Eridaning parametrlari bosib qо‘ydi va uning sayyora maqomida qolishi yanada kuchli shubha ostida qola boshladi.

Sayyora yetarlicha katta va dumaloq bо‘lishi lozim. Gravitatsiya kuchlari ta’sirida sferik shaklni egallagan bо‘lishi shart. О‘z orbitasi bо‘ylab Quyosh atrofida aylanishi lozim. Shuning uchun ham sayyoralar atrofida aylanuvchi yо‘ldoshlar hisobga olinmaydi.

Koyper belbog‘ining muz bо‘laklar bilan о‘ralgan Pluton о‘z orbitasini tozalash uchun juda kichiklik qiladi. 2006 yilda, Pragada Xalqaro Astronomiya ittifoqi uni sayyoralar safidan chiqarishga ovoz berdi. Kashf etilganidan yetmish olti yil о‘tgach, Quyosh tizimi bir sayyorani yо‘qotdi. Pluton – sayyora emas!

Pluton bilan Eridani ham hisobga olganda hozirgi paytda rasmiy tan olingan mitti sayyoralar soni beshtaga yetdi. Ehtimol, yana yuzlab о‘zining kashf etilishini kutib turgandir.

Kо‘pgina kometalar Koyper belbog‘ida kirib keladi va u yerda ba’zan о‘z orbitasidan chiqib ketadi. Bizda Koyper belbog‘i bilan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri aloqa bor. Chunki bizning о‘lkamizga, Quyosh tizimining markaziga uchib kelayotgan kо‘plab kometalar dastavval Koyper belbog‘ida shakllangan. Xattoki Pluton о‘zining juda chо‘ziq orbitasi va yо‘qolayotgan atmosferasi bilan о‘zini sayyoradek emas balki kо‘proq kometadek tutadi.

Koyper belbog‘idan keluvchi bu sayyohlarning kо‘pchiligi havf solmay chetlab uchib о‘tishadi. Lekin ba’zilari kuchli zarbalar berishadi. Oltmish besh million yil avval ulkan kometa dinozavrlar erasini tugatgan, deb hisoblashadi.

Quyosh tizimida hayot uchun juda qulay hududlar borligiga shubha yо‘q. Mars sirti ostidagi suv zahiralari, Yevropa muz qobig‘i tagidagi suv okeani, Saturn yо‘ldoshi Enseladdagi suv, Titanning suyuq metanini gapirmasa ham bо‘ladi. Bular insoniyatning yaqin yuz yilliklarda hayot izlarini topishi uchun qulay joylardir. Quyosh tizimida hayotni topa olsak, Koyper belbog‘idagi qadimiy osmon jismlarining ulkan qо‘shinidan minnatdor bо‘lishimiz kerak.[20]

Hozirgi kunda “Voyajer-1” Quyoshdan Yerga qaraganda taxmian bir yuz о‘n marta uzoq masofada, “Voyajer-2” esa tо‘qson marta uzoq masofada. Demak, bu apparatlar eng uzoq sayyora, Neptundan anchagina olisda ketishyapti. Ular gо‘yo kо‘rdek uchishsada, ikkala apparat xali ham eshitishi mumkin. 2004 yil 15 dekabrda “Voyajer-1” avvallari hech qachon eshitilmagan tovushni yozib oldi. Bu quyosh shamolining sayyoralararo gazlar bosimi ostida, Quyoshdan о‘n tо‘rt milliard kilometr masofada tо‘satdan sekinlashgan tovushi edi.

О‘zga sayyora telekanalini ushlashga urinish о‘ylab topilgandek kо‘rinadi. Lekin kim biladi deysiz, balki ular anchadan beri bizning kanallarni tomosha qilishar. Inson Quyosh tizimining chekkasiga bora oladimi, buni xali bilmaymiz. Lekin bir inson yо‘lga chiqib bо‘ldi. “Yangi gorizontlar” bortida Plutonni kashf etgan Klayd Tomboning hoki solingan quticha bor.

U tо‘qsoninchi yillarning oxirida vafot etgan. Hozir uning hoki kosmik korablda Plutonga qarab uchib ketyapti. Haqiqtdan ham, bu barchani hayajonga soladi. Nahotki, u о‘sha 1930 yilda, Plutonni kashf etganida, о‘zi Plutonga uchib borishini tasavvur qilgan bо‘lsa? Bu sayyorani kashf etgan inson xotirasiga bо‘lgan chuqur hurmatdir.

Plutonning endi sayyora emasligini eshitgan Klayd Tombo ehtimol, hafa bо‘larmidi. Lekin ushbu eng olis kosmik parvoz buni albatta, oqlaydi. Koinotda ming milliardlab yulduzlar bor, uning qayerga borishini biz faqat taxmin qilishimiz mumkin. [21]