Qarshi davlat universiteti filologiya fakulteti

8-mavzu. Fonetik o‘zgarishlar va ularning nutq tarkibidagi o‘rni
Reja:

1. 
   Nutq tovushlarining o`zagarishi.
   
2. 
   Kombinatsion fonetik o‘zgarishlar.
   
3. 
   Pozitsion fonetik o‘zgarishlar.
   
4. 
   Fonetik o‘zgarishlarning yozuvda aks etishi
   

Nutq oqimida yuz bеradigan tovush o`zgarishi fonеtik protsеss (jarayon) dеyiladi. Ular ikki xil bo`ladi; kombinator o`zgarish, pozitsion o`zgarish.

Nutqda tovushlarning qo`shni tovushlar ta'sirida miqdor va sifat bеlgilarining o`zgarishi kombinator o`zgarishlar dеyiladi. Ularga akkomodatsiya, assimilyatsiya, dissimilyatsiya, dierеza, epеntеza, gaplologiya, protеza, mеtatеzalar kiradi.
Nutq jarayonida so‘z tarkibidagi tovushlar o‘zaro bir­biriga ta’sir qiladi va turli o‘zgarishlarga uchraydi. Tovush o‘zgarishlariga turli holatlar sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha bunday o‘zgarishlarga tovushlarning o‘rin munosabatlariga ko‘ra joylanishi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, tovush hosil qilish, hosil bo‘lgan tovushlarning so‘z tarkibida birikishida nutq a’zolarining turli vaziyatda bo‘lishi ham sabab bo‘ladi. Bunday tovush o‘zgarishlari ana shu xususiyatlariga qarab dastlab ikki yirik guruhga ajratiladi:
1. Tovushlarning o‘rin munosabatiga ko‘ra (kombinator) o‘zgarishi.
2. Tovushlarning vaziyatiga ko‘ra (pozitsion) o‘zgarishi.


TOVUSHLARNING O‘RIN MUNOSABATIGA KO‘RA O‘ZGARISHI

Tovushlarning so‘z tarkibida joylashishi va shunga ko‘ra nutq a’zolarining ta’sirida yuzaga keladigan tovush o‘zgarishlariga tovushlarning o‘rin munosabatiga ko‘ra o‘zgarishi deyiladi. Bular quyidagi ko‘rinishlarga ega:

1. Akkomodatsiya.
2. Assimilyatsiya.
3. Dissimilyatsiya.
4. Metateza.


Akkomodatsiya-lotincha moslashish, uyg‘unlashish demakdir. So‘z tarkibida yondosh kelgan unli tovushlarning o‘zaro bir­birga artikulyatsion­akustik jihatdan moslashishi, uyg‘unlashishiga akkomodatsiya deyiladi.
Masalan: kuzgi, kulgi, tulki so‘zlarining keyingi bo‘g‘inlaridagi i uchlisining talaffuz va eshitilish jihatidan birinchi bo‘g‘indagi u unlisiga moyilroq talaffuz qilinishi va eshitilishi akkomodatsiyadir.
Akkomodatsiya hodisasini singarmonizm yoki unli tovushlarning gormoniyasi, o‘zaro uyg‘unlashishi, moslashishi ham deb aytish mumkin. Singarmonistik o‘zgarishlarda ham xuddi shu qoidalarga amal qilinadi, ya’ni ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarda keyingi bo‘g‘indagi unli tovushlar qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, birinchi bo‘g‘indagi unli tovushning sifatiga qarab qisman yo to‘la moslashadi. Bu xususiyat o‘zbek adabiy tilining ayrim shevalarida va boshqa turkiy tillarda keng uchraydi.
Akkomodatsiya yoki singarmonizm hodisasi artikulyatsiya jarayonidagi turli sabablarga ko‘ra yuz beradi: ba’zan lablangan unli lablanmagan unlini o‘ziga moslashtiradi (kulgi-kulgu kabi). Natijada lab garmoniyasi yuzaga keladi. Bu labial singarmonizm deb yuritiladi; ba’zan uyg‘unlashish yumshoq va qattiq tanglayda yuz beradi (ota-ata kabi). Bu tanglay garmoniyasi yoki palatal singarmonizm deb yuritiladi.
Singarmonizm hodisasi o‘zbek adabiy tiliga xos emas, shuning uchun bu hodisa o‘zbek adabiy og‘zaki nutqida deyarli sezilmaydi.
Assimilyatsiya-lotincha o‘xshatish demakdir. So‘z tarkibidagi yondosh, noo‘xshash tovushlarning artikulyatsiya talabiga ko‘ra o‘xshash tovushlarga aylanishiga assimilyatsiya deyiladi.
Masalan, bir-ta so‘zining bitta shaklida talaffuz qilinishining sababi shundaki, qator kelgan noo‘xshash r-t undoshlarida r undoshini talaffuz qilish jarayonida nutq a’zolari harakatining intihosi (rekursiyasi) t undoshini talaffuz qilinish jarayonidagi nutq a’zolari harakatining ibtidosi (ekskursiyasi) bilan qo‘shilib ketib, keyingi tovush (t) ekskursiyasi (ibtidosi) oldingi tovush (r) rekursiyasi (intihosi)ni o‘ziga o‘xshatib oladi va natijada t undoshining ta’sirida r undoshi t ga aylanadi: birta-bitta kabi.
Assimilyatsiya progressiv va regressiv bo‘ladi. Agar oldingi tovush keyingi tovushni o‘ziga moslashtirsa (ketdi-ketti, aytdi-aytti, yurakga-yurakka, tokqa-tokka kabi) progressiv assimilyatsiya, aksincha, agar keyingi tovush oldingi tovushni o‘ziga moslashtirsa (birta-bitta, yigitcha-yigichcha, nonvoy-novvoy, yozsin-yossin kabi) regressiv assimilyatsiya deyiladi.
Assimiliyatsiya to‘liq va to‘liqsiz bo‘ladi. Agar bir tovush ikkinchi tovushni o‘ziga to‘la moslashtirsa (tuzni-tuzzi, tuzsa-tussa kabi) to‘liq assimilyatsiya, aksincha, bir tovush ikkinchi tovushni o‘ziga qisman moslashtirsa (o‘sdi-o‘sti, oshga-oshka kabi) to‘liqsiz assimilyatsiya deyiladi. Keyingi misollardan ko‘rinadiki, sd-st va shg-shk o‘zgarishlarida tovushlarning o‘zaro ta’siri yo‘qqa o‘xshab ko‘rinadi, aslida har ikki misolda ham oldingi jarangsiz undoshlar (s,sh) keyingi jarangli undoshlarni (d,g) faqat jarangsizlashtirgan, lekin tamoman o‘ziga o‘xshatib ololmagan(sd-ss, shg-shsh kabi), shuning uchun bu assimilyatsiyalar to‘liqsiz, progressiv assimilyatsiyalardir.
Assimilyatsiya kontakt va distakt holatlarda ham bo‘ladi. Kontakt assimilyatsiyada yonma­yon tovushlar o‘zaro ta’sir qilsa (ketgan-ketkan kabi), distakt assimilyatsiyada o‘zaro ta’sir qiluvchi tovushlar orasida boshqa tovush (ko‘pincha unli) bo‘ladi: kitob-kitop kabi. Bunda ham jarangsiz t undoshi jarangli undoshni jarangsizlashtirgan.
Dissimilyatsiya-noo‘xshashlik, o‘xshashlikning buzilishi demakdir. Dissimilyatsiya assimilyatsiyaning aksidir. So‘z tarkibidagi o‘xshash tovushlarning noo‘xshash tovushlarga aylanishiga dissimilyatsiya deyiladi: zarur-zaril, murdor-muddor, mumkin-mungkin kabi.
Dissimilyatsiya ham progressiv va regressiv, to‘liq va to‘liqsiz, kontakt va distakt holatda bo‘ladi.
Misollar:
zarur-zaril: progressiv, to‘liq, distakt dissimilyatsiya;
koridor-kolidor: progressiv, distakt, to‘liq dissimilyatsiya;
futbol-fudbol: regressiv, to‘liqsiz, kontakt dissimiyatsiya;
bomba-bonba: regressiv, to‘liq, kontakt dissimilyatsiya kabi.
Murdor-muddor, mumkin-mungkin so‘zlari tarkibidagi tovush o‘zgarishlarida ham assimilyatsiya, ham dissimilyatsiya holatlari yuz bergan bo‘lsa (rd>dd, mk>ngk kabi), tugQgan-tukkan (gg>kk) tovush o‘zgarishlarida avval keyingi g undoshi oldingi g undoshini k undoshiga (regr.diss.), so‘ng oldingi k undoshi keyingi g undoshini k undoshiga (prog.ass.) aylantirgan.
Metateza-o‘rin almashtirish demakdir. So‘z tarkibida qator kelgan ikki undoshning o‘rin almashish hodisasiga metateza deyiladi.
Misollar: daryo-dayro, yomg‘ir-yog‘mir, supra-surpa, tuproq-turpoq, aylanmoq-aynalmoq, kiprik-kirpik, o‘rganmoq-o‘granmoq, yamlamoq-yalmamoq, ahvol-avhol, to‘g‘ramoq-to‘rg‘amoq, tebratmoq-terbatmoq kabi.
Metateza hodisasi maxsus fonetik qonuniyat asosida emas, balki ayrim so‘zlarning talaffuzidagi yengilik asosida maydonga keladi.