Qarshi davlat universiteti amaliy matematika va informatika kafedrasi

S a n o q t i z i m l a r i

O`nlik	Sakkizlik	Ikklik	O`n oltilik
0	0	000	0
1	1	001	1
2	2	010	2
3	3	011	3
4	4	100	4
5	5	101	5
6	6	110	6
7	7	111	7
8	10	1000	8
9	11	1001	9
10	12	1010	А
11	13	1011	В
12	14	1100	С
13	15	1101	D
14	16	1110	E
15	17	1111	F
16	20	10000	10

Sonni d1-asosli sanoq tizimidan d2-asosli sanoq tizimiga o`tkazishni ikki xil qoidasi bir-biridan farq qiladi.

Agar d1

Katta ikkilik sonlarni o`nlikka o`tkazishni soddalashtirish uchun avvalo ularni triadalar yordamida sakkizlikka, so`ng sakkizlikdan њnlikka o`tkazish maqsadga muvofiqdir

Topshiriqlar:

1. 
   Nopozitsion va pozitsion sanoq tizimlari orasidagi farq nimadan iborat ?
   

-Sonlarni tasvirlashda ishlatiladigan bеlgilar va qoidalar to`plamiga sanoq tizimi dеb ataladi. Amaliyotda ikki xil, yani pozitsion va nopozitsion sanoq tizimlari qo`llaniladi. Sonlarning qiymati undagi raqamlarining sonda joylashgan o`rniga qarab bеlgilanadigan sanoq tizimi pozitsion sanoq tizimi dеb ataladi. Masalan, o`nlik sanoq tizimida o`nta 0,1,2,...9 raqamlaridan foydalaniladi va 323,233,332 sonlarini tasvirlanishida 2 va 3 raqamlaridan foydalanilsada bu sonlarning qiymati turlichadir. Raqamlarning qiymati ularni sonda joylashgan o`rniga bogliq bo`lmasa, bunday sanoљ tizimi nopozitsion sanoљ tizimi dеyiladi.Masalan, Rim sanoљ tizimi nopozitsion sanoљ tizimiga misol bњla oladi

2. O`nli sistеmada bеrilgan 2569; 38,75; 0,678 sonlarni ikkili-o`nli sistеmada va ikkili-o`nli sistеmada bеrilgan 10001111001,1000100101111<sub>2</sub>—<sub>10</sub> sonni o`nli sistеmada ifodalang.

- O`nli sistеmada bеrilgan sonlarni ik­kili-o`nli sistеmada ifodalash uchun tеtrada¹ (tur liklardan foylalanamiz:



Shuningdеk, ikkili-o`nli sistеmada bеrilgan sonni o`n­li sistеmada tasvirlash uchun uning raqamlarini tеradalarga ajratamiz va o`nli sistеmada yozamiz:

1. 
   O`n oltilik sanoq sistemasini ko`rsatib o`ting.
   

-O`n oltilik sanoq tizimida sonni tasvirlash uchun 16 ta ya'ni 0 dan boshlab 15 gacha bo`lgan raqamlar foydalaniladi. Ammo bitta raqamni ikkita bеlgi bilan ifodalamaslik maqsadida 9 dan katta sonlar uchun maxsus bеlgilar kiritiladi. Dastlabki o`nta raqamni 0 dan 9 gacha bo`lgan raqamlar bilan, so`nggi katta sonlarni esa lotin harflari, ya'ni o`nni - A, o`n birni - V, o`n ikkini - S, o`n uchni - D, o`n tњrtni - E, o`n bеshni - F bilan bеlgilaymiz.

2. 
   Amallarni bajaring. 15,67₈+43,62₈;
   

   +	15,678
   	43,628
   	61,518

3. 
   Amallarni bajaring. 67,5₈-37,6₈;
   

   -	67,58
   	37,68
   	32,78

4. 
   Amallarni bajaring. 1567₈×4362₈;
   

   ×	15678
   	43628
   +	3356
   	12312
   	5145
   	6734
   	757,7156

5. 
   A mallarni bajaring. 740,36₈/63,2₈;
   

740,36₈ 63,2₈

632 11,3₈

1063

632

2316

2316

0

6. 
   Amallarni bajaring. 1011,11₂+1001,11₂;
   

   +	1011,112
   	1001,112
   	10101.012

7. 
   Amallarni bajaring. 10111,01₂+1001,11₂;
   

   -	10111,012
   	1001,112
   	1101,102

8. 
   Amallarni bajaring. 11,01₂×10,11₂;
   

×	11,012
	10,112
+	1101
	1101
	0000
	1101
	1000,11112

Amaliy mashg`ulot ishi №4

Mavzu: Algorim va ularni qurish.(Chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi)

Ishning maqsadi:Talabalarga chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi algoritm

bo`yicha amaliy bilim va ko`nikmalarni hosil qilish.

Kеrakli jihozlar: blok shema shakllari

Qisqacha nazariy ma'lumotlar:

Chiziqli algoritmlar

Chiziqli algoritmlarda asosan hech qanday shart tekshirilmaydi va jarayonlar tartib bilan ketma-ket bajariladi(1-rasm). Demak, chiziqli algoritmlar sodda hisoblashlar yoki amallar ketma-ketligidir. Chiziqli algoritmlarga misol qilib quyidagi formulalar bo’yicha hisoblashlarni keltirish mumkin:

1-rasm

Misol. Koptok 29,5 m/sek tezlik bilan tepaga tik ravishda tepilgan. U qancha balandlikka ko’tariladi? (havoning qarshiligi hisobga olinmasin)

Masalaning matematik ifodasi.

Berilgan: V₀=29,5 m/sek. V=V₀.

Koptokni balandlikka ko’tarilish harakatini ifodalovchi qonuniyat:

h=V₀*t-g*t²/2 (1)

bu erda, t-koptokning ko’tarilish vaqti, sekund; g-erkin tushish tezlanishi (9,8m/sek²);

Masalani echish usuli.

Koptokni tezligi eng yuqori balandlikka etganda nolga teng bo’ladi, V=0. Fizika kursidan ma’lumki tezlik yo’ldan vaqt bo’yicha olingan hosila

V=dh/dt (2)

(1) dan hosila olsak

V=V₀-g*t (3)

(3) ni nolga tenglab t ning qiymatini topamiz:

t=V₀/g (4)

(4) dan t ni topib (1) ga qo’yamiz.

Bu misolni yechish algoritmini quyidagicha bayon qilsa bo’ladi:

1) EHM xotirasiga V_o va g o’zgaruvchilarning sonli qiy­matlari kiritilsin;

2) t ning qiymati t=V_o/g formula bilan hisoblansin;

3) h ning qiymati h=V_ot-gt²/2 formula bilan hisoblansin;

4) t va h o’zgaruvchilarning sonli qiymatlari ekranga yoki qog’ozga chiqarilsin;

5) hisoblash to’xtatilsin.

Tarmoqlanuvchi algoritmlar

Biror shartning bajarilishi bilan bog’liq ravishda tuziladigan algoritmlarga tarmoqlanuvchi algoritmlar deyiladi. Tarmoqlanuvchi algoritmlar hisoblashlar ketma-ketligini aniqlaydigan shartlarni o’z ichiga oladi. Blok-tuzim ko’rinishida bu shuni bildiradiki, blok-tizimda hech bo’lmaganda bitta romb ishtirok etadi. Masalan: ko’chaga qanday kiyimda chiqishimiz ob-havoga, avtomatdan sharbatli yoki mineral suv ichishimiz esa unga qancha so’mlik «jeton» tashlashimizga bog’liqdir. Quyida keltirilgan «Svetofor» algoritmi ham tarmoqlanuvchi algoritmga misoldir.

2-rasm

Misol.«Svetofor» dan foydalanish algoritmi.

1. 
   svetofor chirog’iga qaralsin;
   
2. 
   qizil chiroq yongan bo’lsa, to’xtalsin;
   
3. 
   sariq chiroq yongan bo’lsa, yurishga yoki to’xtashga tayyorlansin;
   

yashil chiroq yongan bo’lsa, yurilsin.

Misol. Y=max(a,b).

Agar a>b shart bajarilsa, u holda a maksimum, aks holda b maksimum bo’ladi.

misol. Y=min(a,b).

Bu yerda agar a>b shart bajarilsa u holda b, aks holda a minimum bo’ladi.

Misol.

.

misol. Yangi o’zlashtirilayotgan erda shahar qurish mo’ljallanmoqda. Atrofda uchta ichimlik suv manbai bor va ular tekislikda koordinatalari bilan berilgan. Grafik usulni qo’llamasdan qaysi suv manbai eng yaqin ekanligi topilsin.

Takrorlanuvchi (siklik) algoritmlar.

Ma’lum bir shart asosida algoritmda bir necha marta takrorlanish yuz beradigan jarayonlar ham ko’plab uchraydi. Masalan, yil fasllarining har yili bir xilda takrorlanib kelishi, har haftada bo’ladigan darslarning kunlar bo’yicha takrorlanishi va hokazo. Demak, takrorlanuvchi algoritmlar deb shunday algoritmlarga aytiladiki, unda bir yoki bir necha amallar ketma-ketligi bir necha marta takrorlanadi, bu ketma-ketlik tarmoqlardan iborat bo’lishi ham mumkin.

3-rasm

Bundan chiziqli va tarmoqlanuvchi algoritmlar takrorlanuvchi algoritmlarning xususiy holi ekanligi kelib chiqadi.

Masalan, Natural sonlarning yig’indisini topish algoritmi-takrorlanuvchi algoritmga misol bo’la oladi. Haqiqatan ham,

yig’indi quyidagicha hisoblanishi mumkin:

1. 
   S ning dastlabki qiymati 0 deb olinsin (S:=0);
   
2. 
   i ning qiymati 1 deb olinsin (i: = 1);
   
3. 
   S ga i ni qo’shib, natija S deb olinsin (S:=S+i );
   
4. 
   i ga 1 ni qo’shib, uni i bilan belgilansin (i:= i +1 );
   
5. 
   agar i£n bo’lsa, u holda 3-banddan boshlab takrorlansin;
   
6. 
   tugallansin.
   

Topshiriqlar.

Quyidagi misollarni echish algoritmi tuzilsin.

1. 
   Ikki tomoni berilgan to’g’ri to’rtburchakning yuzini hisoblash.
   
2. 
   Asosi va unga tushirilgan balandligi berilganda uchburchakning yuzini hisoblash.
   
3. 
   Tekislikda uchlarining koordinatalari bilan berilgan uchburchakni biror uchi atrofida, ya’ni shu uchdan o’tuvchi va uch qarshisidagi asosiga parallel o’qqa nisbatan 360⁰ burchak ostida aylantirish natijasida hosil bo’lgan figuraning hajmi hisoblansin.
   
4. 
   Tekislikda uchlarining koordinatalari bilan berilgan uchburchakni biror uchi atrofida, ya’ni shu uchdan o’tuvchi va uch qarshisidagi asosiga parallel o’qqa nisbatan 360⁰ burchak ostida aylantirish natijasida hosil bo’lgan figuraning yon sirti hisoblansin.
   
5. 
   Tekislikda uchlarining koordinatalari bilan berilgan uchburchakni biror uchi atrofida, ya’ni shu uchdan o’tuvchi va uch qarshisidagi asosiga parallel o’qqa nisbatan 360⁰ burchak ostida aylantirish natijasida hosil bo’lgan figuraning to’la sirti hisoblansin.
   
6. 
   
   
7. 
   
   
8. 
   
   
9. 
   
   
10. 
    
    
11. 
     
    
12. 
     
    
13. 
    
    
14. 
    
    
15. 
     
    

Amaliy mashg`ulot ishi №5

Mavzu: Windows ish stoli bilan ishlash.

Ishning maqsadi:Talabalarga windows ish stoli bilan ishlash bo`yicha amaliy bilim va ko`nikmalarni hosil qilish.

Kеrakli jihozlar: Papkalar, yorliq, fayllar va boshqa ob`ektlar.

Qisqacha nazariy ma'lumotlar: Bugun komp`yuter sistemasini undagi qurulmalar, katolog va fayllarni o’ziga xos ierarxik struktira sifatida taqdim etadi. Ierarxiyani tashkil etuvchi elementlar ob`ektlar deb ataladi. Ierarxiyadagi har bir ob`ekt o’z nishoniga ega. Nishon ob`ektni oson topish uchun xizmat qiladi. Bundan buyon agar matnda noaniqlik kelib chiqmasa “ob`ekt nishoni” (“papka nishoni”, “hujjat nishoni”, “yorliq nishoni”va hakozo) so’z birikmasi o’rnida “ob`ekt” (“papka”, “hujjat”, “yorliq”, va hakozo) so’zlardan foydalanamiz. Har bir ob`ekt ustida uning tipiga mos ravishda turli ishlarni (amal) ni operatsiyani amalga oshirish mumkin. Ob`ekt ustida bajarishi mimkin bo’lgan ishlar amallar ro’yxatini ob`ektning kontekst menyusidan bilib olish mumkin. Ob`ektning kontekst menyusini chaqirish uchin sichqonning yordamchi tugmasini ob`ekt nishoni ustida bosish lozim.

Ierarxiyadagi ob`ektlarni quyidagicha kilassfikatsiya qilish mumkin.

Papkalar. O’z tarkibiga boshqaruv ob`ektlarni olish mumkin bo’lgan ob`ekt papka deb ataladi. Windows ning “Foydalanuvchi qo’llanmasi ” da papka tushunchasining MS DOS va Windows ning-3.x dagi “Katalog” tushunchasi bilan teng kuchli ekanligi haqida gapirilgan. Umuman olganda, bu tasdiq faqat bir tomonlama to’g’ri. Har qanday katologga Windowsning ob`eklar ierarxiyasidagi papkaga mos qo’yilgan. Lekin ob`eklar ierarxiyasidagi ba`zi papkalarga diskdagi katolog emas, balki boshqa ob`ektlar, masalan local tarmoqdagi kopyuterlar ro’yxati (“сетевое окружение”-“Network neighborhood” nomli papka), printerlar ro’yhati (“Принтеры” “printers”nomli papka) komp`yuter sistemasini saqlash uchun ishlatiladigan dastur (“Панел управления” - “Control Panel”) nomli windows o’rnatilgan katologdagi kontrol exe faylda saqlanuvchi dasturga mos qo’yiladi. Shuning uchun papkani katologga nisbatan kengroq tushuncha deb ataladi. Windows tomonidan aniqrog’i uni o’rnatish yoki sozlash chog’ida hosil qilingan papka sistemaviy papka deb ataladi. Har bir sistemaviy papka o’ziga xos nishonga ega. Foydalanuvchi tomonidan hosil qilingan papkalar aslida diskdagi katolog bo’lib ular sariq rangdagi papka rasmidan iborat nishon bilan belgilanadi.

Fayllar Windows ga turli tipdagi fayllar haqidagi ma`lumotlar, xususan reestrda ro’yhatga olingan fayllar tipi o’z nishoniga ega. Ro’yxatga olinmagan fayl tipiga (ism kengaytmalariga) Windows logo tipidan tashkil topgan nishon mos qo’yiladi quyida foydalanivchi tomonidan ko’p ishlatiladigan fayl tiplarni qarab chiqamiz.

Dasturlar fayllari. Ko’plab dasturlar majmualari bir qancha (ba`zan bir nechta katologlarga taqsmlangan) fayllardan tashkil topadi. Bu fayllardan bittasi dasturning asosiy fayli bo’lib hisoblanadi Windows muhitida ishlatish uchun mo’ljallangan dasturning asosiy fayli exe tipidagi yuklanuvchi fayl bo’lib, u o’z tarkibiga dastur nishonini saqlash mumkin. Shuningdek, MS DOS muhitida ishlatish uchun mo’ljallangan ba`zi dasturlar, masalan Norton komanderning asosiy fayli – ncmain. xex o’z tarkibida dastur nishonini saqlaydi.

Hujjat fayllari (Hujjatlar)

Aksaryat dasturlar biror ko’rinishdagi ma`lumotlarni qayta ishlash uchun mo’ljallangan. Agar dasturda ma`lumotlar faylini shu dastur asosida qayta ishlanadigan hujjat deb qarash mumkin. Hujjat va uni qayta ishlaydigan dastur o’rtasidagi dastur o’rtasidagi moslik fayilning ism kengaytmalari aniqlangan. Sestemaviy reesda bu ism kengaytmasi qanday tipdagi hujjat mos qo’yiladigan va bu ma`lumotlar faylini qayta ishlovchi dastur nomi ko’rsatilgan odatda hujjat nishoni uni qayta ishlash uchun mo’ljallangan dastur nishoniga juda o’xshab ketadi. Nishon bir varaq qog’oz va uning ustiga tushirilgan dastur nishonidan iborat.

Yorliqlar. Yorliqlar ierarxiyasidagi biror ob`ektga tez murojaat qilish (ochish, yuklash) vositasi bo’lib, xizmat qiladi. Yorliqni ob`ektni, ierarxiyani joylashgan o’rni haqidagi ma`lumotlar saqlanadi. Yorliqni ochish unga mos ob`ektni, hujjatni dasturni, papkani ochish, yuklash, ishga qo’shilishiga olib keladi. Yorliqni ixtiyoriy papkada hosil qilish mumkin. Shuning uchun ierarxiyaning quyi qatlamida “yashirinib” yotgan ob`ektga yorliq yordamida tez murojat qilish mumki.yorliqlardan Windowsda keng foydaniladi. Masalan, bosh menyudagi ko’pgina punktlardan har hil dasturlar hujjatlarning yorliqlari mos qo’yilgan yorliq nishoni u mos qo’yilgan ob`ekt nishonidan faqat yuqoriga qaragan strelka mavjudligi bilan farq qiladi.

Ob`ektlar ierarxiyasining boshida “raboche stol” (Desktop) papka joylashgan. Raboche stolda Windows konfegurasiyasiga mos turli papkalar mavjud bo’lishi mumkin.

“Мой копмьютер”(My Compyuter) va “Корзина” (Recycle Bin) nomli papkalar har qanday konfiguratsiyadan ham bo’ladi. Agar lokal tarmog’iga kirsa u holda ishstolda “Сетевой окружение” (Network Neignboorhood) nomli papka mavjut bo’ladi.Bu papkada local tarmoq tarkibidagi komp’yuterlar nishoni saqlanadi.

“Мой копмьютер” nomli papka local komp’yuter qurilmalari bilan bog’liq qurilmalari bilan bog’liq ob`ektlarni o’z ichiga olgan. Bu papka tarkibiga barcha local kopyuterlarning barcha mantiqiy xotira qurulmalari (дисководлари) “Панел управления”(Control panel) va “Принтеры” (Printers) nomli papkalarning nomlari saqlanadi. Agar local komp’yuterda modem orqali komp’yuter tarmog’iga ulanish ko’zga tutilgan bo’lsa, u holda “Удаленный доступ к сети” (Dial- Up Networking) nishoni ham bo’ladi. Mantiqiy xotira qurulmasining papkasida shu xotira qurulmasining ildiz katologida ro’yxatga olingan katolog va fayllar saqlanadi. “Панел управления papkasi – virtual papka bo’lib, unda komp’yuter qurulmalari va drayverlarni sozlash uchun mo’ljallangan vositalar nishoni saqlanadi. “Принтери” papkasida sistemaga o’rnatilgan barcha printerlarning drayverlari ro’yxati saqlanadi. Shuningdek bu papkadabu papkada sistemaga yangi dastur o’rnatish imkonini beruvchi master nishoni ham bor.

Biz yuqorida qisqacha qarab chiqqan obektlar ierarxiyasidan faqat Windows muhitida ishlovchi dasturlargina foydalanish mumkin. MS-DOS va Windows -3.x uchun mo’ljallab yozilgan dasturlarda odatdagidek xotira qurulmasi va katologlar bilan ishlashga to’g’ri keladi.
Topshiriqlar:

1. 
   Bu piktogrammada qanday xizmatlar bajariladi?
   

-Bu papka siz ishlayotgan komgyuterning obrazi bo‘lib, uning yordamida sistema parametrlari haqida ma’lumotlar olish, qattiq disk, disketa, kompakt disklar bilan ishlash, printer va boshqa qurilmalarni o‘rnatish kabi ishlarni bajarish mumkin.

2. 
   Belgi (Znаchок) nimani anglatadi?
   

-Мой документы papkasida amaliy dasturlar yordamida foydalanuvchi tomonidan yaratilgan hujjatlar saqlanadi. Bu papkada asosan Ms Office dasturlarida tayyorlangan hujjatlar saqlanadi. Ularni ochib ko‘rish va tahrirlash ishlarini olib borish mumkin

3. 
   Belgi (Znаchок) nimalardan foydalanish va bajarish mumkin?
   

-Сетевое окружение (Tarmoq doirasi). Bu papka yordamida maxalliy tarmoq (локалный сеть) komgyuterlari ro‘yxatini ko‘rishimiz va ularning resurslaridan foydalanish va boshqarish yoki ma’lumotlar almashish mumkin

4. 
   Bu piktogramma qanday xizmatlar bajaradi?
   

- Корзина. U diskning biror papkasidan o‘chirilgan fayllar vaqtincha saqlanadigan maxsus papka bo‘lib, undagi fayllar kerak bo‘lganda qayta tiklanishi yoki butunlay xotiradan o‘chirib yuborilishi ham mumkin. Bu papkaga disketadan o‘chirilgan ma’lumotlar tushmaydi.

5. 
   “Пуск” tugmasi qayerda joylashgan?
   

-Masalar paneleda chap tamonida “Пуск”tugmasi joylashgan bo`lib, bu erdan ilovalar va hujjatlardan iborat.

6. 
   “Пуск” menyusi qanday bo’limlardan tashkil topgan?
   

-“Пуск” menyusi quyida bo`limlardan iborat.



-Office ilovalarida yaratilgan va xotirada mavjud bo`lgan hujjatlarni ochib beradi.

-kompyuterda o`rnatilgan dasturlarni ko`rsatadi.

-foydalanuvchilar tamonidan ishlatilagan oxirgi 15 ta hujjat ro`yhati ko`rsatiladi.

-Windows muhitida sozlash va uni foydalanuvchi ehtiyojlariga moslashtirish uchun

ishlatiladi.

-bu qismda qudiruv shartlari ko`rsatilgan.(fayl,jild, yorliq va Internet tarmog`ida )

-bu qism yordam talab qilinganda ishlatiladi.

-bu qismda ixtiyoriy dastur va fayl ishga tushirish uchun ishlatiladi.

-bunda yangi foydalanish bo`limini ochiladi.

-ishni yakunlash bo`limi.

7. 
   Masalalar paneli qayerda joylashgan?
   

-masalalar paneli ekranning qo`yi qismida joylashgan.

8. 
   Windows menyulari?
   

-OS ning asosiy menyusi

-barcha ob`ektlarning kontekst menyusi

-dastur menyulari

-dastur va hujjat oynalarining, shuningdek, muloqot oynalarining boshqaruvchi menyusi

9. 
   Ish stolida qanday elementlarni joylashtirish mumkin?
   

-papkalar (tizimning va foydalanuvchining papkalari)

-hujjat va dastur fayllari

-qurilmalar,papkalar va fayllar uchun yorliqlar

10. 
    Меning hujjatlarim (Мои документы) oynasini ochish.
    

-ochish uchun dastur piktogrammasi ustiga Enter tugmasi bosiladi yoki kontekst menyu orqali “Открыть” bo`limini ishga tushiriladi.

Amaliy mashg`ulot ishi №6

Mavzu: Papka va fayllar bilan ishlash.

Ishning maqsadi:Talabalarga papka va fayllar tuzilishi bilan ishlash bo`yicha amaliy bilim va ko`nikmalarni hosil qilish.

Qisqacha nazariy ma'lumotlar: Windowsda kataloglar papkalar deb ataladi. Yangi papka hosil qilish uchun Мой компьютер yoki Проводник darchalaridan foydalanib quyidagi ishlarni bajaramiz:

• 
  Yangi papka hosil qilmoqchi bo’lgan qurilmaga yoki papkaga o’ting.
  
• 
  Файл tavsiyanomasining Создать-Yaratish buyrug’ini tanlang.
  
• 
  Ochilgan ost tavsiyanomadan Папка qatorini tanlang. Ekranda yangi papka belgisi paydo bo’ladi.
  
• 
  Papkaga nom bering.
  

Agar papkani yanglishib boshqa joyda yaratgan bo’lsangiz, uni Проводник yordamida kerakli joyga ko’chirishingiz mumkin.