Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 24. Tartım kategoriyası
Atlıqtın’ tartım kategoriyası atlıq so’z an’latqan zattın’ qaysı betke tiyisli ekenin ha’m onın’ qanday sanda ekenin an’latadı. Bunday ma’niler to’mendegidey qosımtalar arqalı bildiriledi: =ım//=im, m (I bet, birlik san), =ımız//=imiz, =mız//=miz (I bet, ko’plik san), =ın’//=in’, n’ (II bet, birlik san), =ın’ız//=in’iz, =n’ız//=n’iz (II bet, ko’plik san), =sı//=si, =ı//=i (III bet, birlik ha’m ko’plik san). Mısalı, kitabım, inim, atamız, kitabın’, atan’, atan’ız, kitabı, atası ha’m t.b.
Aqırı u’nsiz dawıssızlarg’a tamamlang’an geypara atlıqlar tartımlang’anda, u’nsiz dawıssız u’nli dawıssız benen orın almasadı: kitap-kitabı, taraq-tarag’ı, sho’rek-sho’regi ha’m t.b.
I ha’m II bettin’ tartım qosımtaları zattın’ so’ylewshi menen tın’lawshıg’a tiyisli ekenin bildiredi, al III bettin’ qosımtalarızattın’ adamg’a yamasa adamnan basqa zatlarg’a tiyisli ekenin an’latadı.
Tartım qosımtaları atlıqtan basqa so’z shaqaplarına da jalg’anadı ha’m olardı atlıqqa aylandıradı: ekinshisi, ku’lgenin’iz, arıwlım, besinshisi ha’m t.b.
Qaraqalpaq tilinde =nıkı//=niki, =dıki//=diki, =tıki//=tiki qosımtaları da atlıqlarg’a jalg’anıp, tartımlıq ma’ni an’latadı: mug’allimdiki (kitap), oqıwshıniki (da’pter), mekteptiki (bag’), ag’amdiki (mashina) ha’m t.b.


52-shınıg’ıw. Tekstten atlıqlardı anıqlap, olardın’ qanday bette ha’m sanda turg’anın anıqlan’. Tartım qosımtalarının’ xızmetin tu’sindirin’.
Bizler Moskvadan yarım aqshamda ushqan edik. Aytıwlarg’a qarag’anda Deliyge erten’ine azanda baradı ekenbiz. Samolyottın’ terezelerinen u’n’ildik, a’ri-beri jurnal, gazetalar ko’rdik. Biraq to’mende heshna’rse ko’rinbegenlikten tınıshlanıp, otırg’an-otırg’an jerimizde uyıqlap kettik... Men oyansam, samolyottın’ ishindegi svet o’shirilipti. Ku’n shıg’ıp ketken eken. Ishke ku’n nurı tu’sip tur. Ha’mme samolyot aynalarına antalap u’n’ilip atır. Alha, Indiya, Hindstang’a keldik! Jalma-jan men de u’n’ildim. Mag’an ko’z ushında gu’n’girt tartıp atırg’an tu’psiz teren’lik ko’rindi. Kele-kele ko’zim u’yrenisip, jerdi-sheksiz dalan’lıqtı, iyretilip ag’ıp atırg’an da’ryanı, ko’p-ko’mbek ko’llerdi ko’rdim. Biraq nelikten de tog’ay ko’rinbeydi. Men Hindstandı pıshıq murnı batpaytug’ın tog’ay dep oylaytug’ın edim (M.S.).
53-shınıg’ıw. To’mendegi so’zlerdi birlik ha’m ko’plik sanlarda tartımlan’.
U’lgi: qa’lem - qa’lemim, qa’lemin’, qa’lemi, qa’lemimiz, qa’lemin’iz, qa’lemleri.
Ko’z, qulaq, erin, qol, barmaq, tırnaq, pıshıq, ılaq, buzaw, man’lay, shash, ba’ha’r.
54-shınıg’ıw. Teksttegi tartımlang’an atlıqlardı anıqlap, olardın’ ma’nilerin u’yrenin’. Tartım qosımtaları qosılg’anda seslik o’zgerisler bolg’an atlıqlardı anıqlan’.
Erge qanat qomlag’an qustay qonaqlag’an Da’rmenbay esiripshapqan tayının’ jeligi basılg’ansha dizginin tartpadı. Barar jeri uzaq, suwıt ju’rse bir ku’nlik jol. Atasına tezirek jetse qasqırdın’ terisinen tigilgen ishik tonına oranıp, ele adam balası esitpegen erteklerin tın’lawg’a qushtar. Sa’skeliktegi quyashtın’ a’ptabı dala-dag’ı asıqtay na’rseni tu’yedey, ay taqırın aydın-shalqar suwg’a aylandıratug’ın sıyqırlı, aldamshı sag’ımlarına burınnan qanıq. Elp etken samaldan ten’iz ultanındag’ı ha’r jer, ha’r jerde aq terek boylı ko’terilgen quyınlar bir-birine qosıla appaq dumang’a aylandı. Jol boyı ala-burqan shan’g’a ko’milgeni azday, ku’nnin’ nishterdey qadalg’an nurı man’lay terin ko’zlerine quyıp, uwday ashıttı. Oyda joqta aq saqallı, jumıq ko’zli, aq boz at mingen g’arrı payda bolg’anda gu’miske ko’mkerilgen er-turmanına ıqlası awa qaradı (O’.O’.).