Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 26. Atlıqtın’ stillik qollanılıwı
Atlıqlar ga’pte ha’m so’ylewde ha’r qıylı stillik xızmetlerde jumsaladı. A’sirese, ko’plik, tartım ha’m seplik qosımtalı atlıqlardın’ tu’rli stillik xızmette jumsalıwın ko’riwge boladı.
Qaraqalpaq tilinde =lar//=ler qosımtası tek ko’plik ma’ni bildirip qoymay ayırım abstrakt, jup atlıqlarg’a qosılg’anda ku’shey-tiwshilik, obrazlıq ma’ni qosa bildiriledi. Mısalı:

Qara nag’ıs jag’a qınama beshpent,

Qolan’ qara shashlar jazıp taslang’an,
Qollar ko’teriwli, jılasar en’k-en’k,
Bul ullı azalı qıyqıw baslang’an (I.Yu.).
Sezimleri gu’l jaynag’an bostanday,
Kewil-da’rya, sezimlerdin’ tasqını (G.M.).
Kempir-g’arrılar qosılsa (Berdaq).


Bul qosımta adam atlarına qosılg’anda ja’mlewshi ma’ni an’latadı: Alpamıslar uran etip urısta, Gu’lparshınlar bawırı ottay qamınıp (I.Yu.). Maman Amanlıqlardikine mudam qalıw bılay tursın, sol ku’ni tu’ney almadı (T.Q.). Onın’ bul a’deti tek Jiemuratqa emes, Temirbeklerge de unap qaldı (J.A.).
Tuwısqanlıqtı bildiriwshi atlıqlarg’a =lar//=ler qosımtası qosılg’anda ol tartım qosımtasınan keyin jalg’anadı ha’m bul jag’dayda hu’rmetlew ma’nisi an’latıladı. Salıstırın’: apamlar keldi – apalarım keldi, atamlar shıg’ar — atalarım shıg’ar ha’m t.b.
Qaraqalpaq tilinde tartım qosımtaları iyelikti, menshiklewdi bildiriw menen birge qosımsha tu’rli stillik xızmetler de atqaradı. Ma’selen, II bettin’ ko’plik sanı birlik san ornına qollanılıp, sıpayılıqtı bildiredi: Shıbıg’ın’ız ushında kartalar so’ylep, Da’ryalar ten’izge ag’a basladı (I.Yu.). Durıs, balan’ızdan ko’netruktor shıg’ıwı mu’mikn (S.A.).
Tuwısqanlıqtı bildiriwshi ag’a, apa, anna, ata ha’m t.b. so’zler III bet birlik sanda tartımlanıp, shan’araqta erli-zayıplılar arasındag’ı sıylasıqtı bildiredi. Bunda emotsionallıq-ekspressivlik ma’ni an’latıladı. Mısalı, Ag’ası, qurı qıyaldan kazan qaynamaydı (A’.A.). Anası-a’y, -dedi g’arrı kempirinin’ awzı pitip ketken eski jaranı tırnag’anına qıynalıp, bul o’mir degen, aydın’ on besi qaran’g’ı bolsa, on besi jarıq (A’.A.).
I bet birlik sandag’ı tartımlang’an ayırım atlıqlar hu’rmetlew, erkeletiw ma’nilerin, ayırımları bug’an kersinshe ku’yiniw, qıynalıw ma’nilerin an’latadı. Mısalı: Qartayg’anda da’wlet ber, jigitimde miynet Ber degen, shırag’ım (T.Q.). Qulınım, qızım, usı kesteden qanday quwanısh, qanday la’zzet ku’tesen’ (G.E.). Qurg’an basım, agitator bolaman dep ne qılaman (K.S.). Endi ne deymiz, og’an ne qılıp qoydı deymiz, sorım-aw (Sh.S.).
Qaraqalpaq tilindegi seplikler arasında sinonimiya qubılısı o’nimli bolıp, bul olardın’ stillik qollanılıwın ko’rsetedi. Mısalı, iyelik sepligi menen tabıs sepligi: tırnalar-ba’ha’rdin’ xabarshıları, tırnalar-ba’ha’rdi xabarlawshılar; Qay ma’kandı ko’rsen’ ba’ri abadan (J.A.). Qay ma’kannın’ ko’rsen’ ba’ri abadan; barıs sepligimenen orın sepligi: So’ytip kimler qaysı awılg’a (awılda) tilenshilik etiw kerekligin oylastı (T.Q.). Kreslog’a (kresloda) shalqayıp taslap so’zin dawam ettirdi (A.A’.).; shıg’ıs sepligi menen orın sepligi: Ha’kisine qıyınlaw ekenin olardın’ ju’z-ko’zlerinen (ju’z-ko’zlerinde) ko’rinip turatug’ın edi (S.A.). Kim onın’ qanday na’zik jin’ishke jollarınan (jollarında) jan’ılıspay ju’rip o’tse g’ana o’z maqsetine, bag’ıtqa jol tabadı (K.A.).; barıs sepligi menen shıg’ıs sepligi: Ol menin’ ha’reketlerime (ha’reketlerimnen) qısınadı eken (T.Q.). Kelsin meyli erte qonaq, kesh qonaq, Qaraqalpaqtan (qaraqalpaqqa) qapa bolmas hesh qonaq (I.Yu.).