|
§ 25. Seplik kategoriyası
So’z dizbegi yamasa ga’p qurılısında atlıqlardın’ basqa so’zler menen baylanısın iske asıratug’ın morfologiyalıq kategoriya seplik kategoriyası dep ataladı. Mısalı, mektepke keldim, awıldın’ ko’rki, u’yden shıqtım. Jolbarıs toran’g’ıldın’ tu’binde birazg’a shekem arman-berman keselep ju’rdi de qoydı (O’.X). Onın’ jumıqlaw, biraq o’tkir ko’zleri alısıraqta qol bılg’ag’an to’rt atlını ko’rip, ha’mmenin’ dıqqatın solay awdardı (T.Q.).
Ha’zirgi qaraqalpaq tilinde 6 seplik bar: ataw, iyelik, barıs, tabıs, orın, shıg’ıs seplikleri. Atlıq so’zler so’z dizbeginde yamasa ga’pte qollanılg’anda usı ko’rsetilgen altı sepliktin’ birewinin’ jalg’awın qabıl etedi. Atlıqlardın’ seplikler boyınsha o’zgeriwi sepleniw dep ataladı. Atlıqlasqan so’zler de seplik qosımtaları menen qollanıladı. Mısalı, ko’pke juwırg’an, azdan bos qaladı (Naqıl). Jaqsının’ u’yine adam ko’p keler (Berdaq).
Qaraqalpaq tilinde ataw sepliginin’ arnawlı qosımtası joq bolıp, tu’bir, tiykar, ko’plik sandag’ı, tartımlang’an atlıqlar ataw sepliginde keledi. Bunday so’zler kim? ne? kimler? neler? kimi? nesi? kimleri? neleri? sorawlarına juwap beredi. Ataw sepligindegi so’zler ga’pte baslawısh, anıqlawısh, qospa bayanlawıshtın’ bir sın’arı, qaratpa ag’za xızmetinde keledi. Mısalı: Tın’la, dostım! Tın’la, joldas mug’allim (I.Yu). Altın qabaq attırıp, toy beripti (Ertekten). Xalqımız isendi, ko’p miynet etti, Qa’dimgidey miynet etti, ter to’kti (T.S.).
Iyelik sepligi =nın’//=nin’, =dın’//=din’, =tın’//=tin’ qosımtalarına iye. Bul qosımtalar jalg’ang’an atlıqlar tiyislilik, menshiklik, bir zattın’ ekinshi zatqa tiyisli ekenin, onın’ iyesin bildiredi. Mısalı, A’y, balam, aqıl ju’ritip bilgil: ata-ananın’ hu’rmet-izzetin moyıng’a alıw lazım, sebebi perzenttin’ tu’p-tiykarı ata-anadur («Qabusnama»). Nannın’ usag’ı — ushıg’anın’ qıyqımı. Onı jerge tu’sirmey jew kerek. Nan — o’mir azıg’ı, adam miynetinin’ jemisi (X.T.).
Iyelik sepliginin’ qosımtaları birde tu’sirilmey ashıq jalg’ansa, birde ha’r qıylı stillik xızmetlerge baylanıslı tu’sirilip, jasırın jalg’anıw mu’mkin. Kindik qanı tamg’an jerdi taslap, bir tislem nan ushın «japan basına, turımtay tusına ketti» (X.T.). Shay u’stinde bazda a’n’gime du’kanı qızadı (T.Q.). Ba’ha’r bultı jawıp dalanın’ kirin, sho’pler ko’gergende dalada ju’rsen’ (I.Yu.).
A’lbette, iyelik sepliginin’ qosımtaların qa’legen orında tu’sirip yamasa kerisinshe jalg’ap qollana beriwge bolmaydı. Bunda qaraqalpaq tilinin’ ishki nızamları ha’reket etedi.
Barıs sepligi =g’a//=ge, =qa//=ke, =a//=e qosımtalarına iye. Bul sepliktegi atlıqlar is-ha’reket bag’darın, ornın, maqsetin, usaslıqtı, waqıttı ha’m t.b. bildiredi. Aq jigit-aw, qarshaday sha-g’ın’nan ko’zge tu’sip, awızg’a iline bermesen’-o, bawırım (K.S.). Jıl qusları inturist bolıp, Hindistang’a ushıp baratır (I.Yu.). Ku’n ele ep-erte, keshke shekem biraz jumıs islewge boladı (O’.X.). Jaraqlıg’a jaw jolıqpaydı (Naqıl). Men sizge ju’da’ isenip kelip edim (O.A’.).
Barıs sepligindegi atlıqlar ga’pte tolıqlawısh ha’m pısıqlawısh xızmetlerin atqaradı.
Tabıs sepligi =di//=di, =tı//=ti, =nı//=ni, n qosımtalarına iye bolıp, ha’rekettin’ obiektin ko’rsetedi. Olar ga’pte tuwra tolıqlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: A’yten Abıllanın’ eshegine qustay qonıp, Anardı ertip uzaqtan ko’ringen toran’g’ıllı tog’ayg’a qarap jolg’a shıqtı (J.S.). Sonın’ ushın miymanlardı ızg’arlı keyip penen qarsı aldı (K.M.). Ku’shlilerdin’ ıg’ın shalıp, A’zzilerin qorlar edi, Jaqsısın o’zine alıp, Jaqınların qollar edi (I.Yu.).
Tabıs sepliginin’ qosımtaları ayırım orınlarda tu’sirilip, jasırın qollanıladı. Bul ma’ni talabınan ha’m ha’r qıylı stillik xızmetlerge baylanıslı boladı. Mısalı: Shımshıqtan qorıqqan tarı ekpeydi (Naqıl). Otırıspalarda qosıq aytadı, adam basqılaydı, ... (M.N.). Ordıq oraq, shaptın’ otın, qazdıq jap, Terdik masaq, iynimizge saldıq qap (Ku’nxoja).
Orın sepligi =da//=de, =ta//=te, =nda//=nde qosımtalarına iye. Bul sepliktegi atlıqlar zattın’ yamasa ha’rekettin’ bolıp atırg’anın ornın bildiredi, ga’pte pısıqlawısh, tolıqlawısh xızmetlerin atqaradı. Mısalı: Ko’p qosıg’ım tuwılmay-aq jan bergen, Ko’bisinin’ tolg’ag’ında ju’rippen (M.J.). Na’zerin’de qubılıp jılwa, Ko’zlerin’de ushqın do’nip tur (B.S.). Bizin’ awılda Bekan degen quwaqı jigit turadı (A.A’.).
Shıg’ıs sepligi =dan//=den, =tan//=ten, =nan//=nen qosım-talarına iye bolıp, bul sepliktegi so’zler is-ha’rekettin’ shıqqan ornın bildiredi ha’m ga’pte pısıqlawısh, tolıqlawısh xızmetlerin atqaradı. Mısalı: Ha’zir, telefonnan u’yge qon’ıraw etip keleyin (A.A’.). Emlewxananın’ bir bo’liminen o’rt shıg’ıptı (A.A’.). Otta ku’ymes kaxnus-a’rman, sheshenlikten at tusalg’an (B.S.). Ko’kten tu’skendey shamshırandı suw sebelep katerdin’ palubasın juwıp otırdı (O’.A.).
Do'stlaringiz bilan baham: |
