Qaraqalpaqlar patsha Rossiyasi Xiywa xanlig’in jawlap alg’ang’a shekemgi da’wirde XVIII a’sirde qaraqalpaqlardin’ Xiywa menen qatnasiqlari

Qaraqalpaq Xiywa xanlig’ida (1810-1873)

• XIX әsirdin basinda qaraqalpaqlar Xiywa xani Muxammed Raxim jaulap alg'annan keyin ata-babalarinin jeri bolg’an Әmindәryanin’ tөmengi jag'inda jasaydi. Bunnan tisqari qaraqalpaqlardin’ bir qatar toparlari Tamdi Kenimex rayonlarinda de turadı.
• Bul dәuirlerde de qaraqalpaqlardin’ xojalıǵi quramali baladı, yagniy olar diyqanshilik penen bir qatarda mal sharuashilig’i xәm bag'shiliq penen shug’illanadi. Diyqanshilik jetekshi orinda tutadı. XIX әsirdin birinshi shereginde qaraqalpaqlar Әmiwdәr'yanin’ on’ tarepinde Qusxana taw, Kegeyli, Ko’ko’zek diyqanshiliq oazislerin, dar'yanin shep jag'asinda Shan’li basiw, Shomanay, Kiyatjargan, Kanliko’l oazislerin payda yetedi. Ko’p sanli suw tarmaqlarin do’retedi. Mәselen, tek Kegeyli kanalınan aling'an japlardin’ sani 250 ge jetedi.

• XIX әsirdin ortasinda qaraqalpaqlardin’ jerinde Shoraxan, Man’g'it, Kipshaq xa’m Xojeliden baska, eki iri diyqanshilik rayonı payda baladı : olar Shimbay xam Qon’irat. Shimbayga Әmiwdәr'yanin’ on’ jagindag’i quyar jerinen Sultan Uays tauinin qublasindag'i jerler kiredi. Qon’irat xojaliq rayonina dәryanin shep jag'indag'i jerler, yag’niy Shomanay, Kiyatjarg'an, Өgiz kanallarınin’ boylarindag’i jerler kiredi. Solay etip, XIX әsirde qaraqalpaqlar usi alti (Shimbay, Shoraxan, Manǵıt, Kipshak, Qon’irat, Xojeli) xojalik rayonlarinda turmis keshiredi.
• Qaraqalpaqlardin’ diyqanshiliq usili әpiuayi turde boldi. Jerdi eki o’giz yamasa at jekken gunde menen surip egin ekken. Olar dәnli yegilerden biyday, sali, arpa, juweri (boy juweri, nayman juweri), tari, ma’sh, lobiya, burshak, may shig’aratug'in eginlerden gunji, kendir , zig'ir, jon’ishqa, paliz yeginlerinen kawin, g’arbız, asqabaq, (suw qabaq, palaw qabaq), geshir, piyaz, kizil burısh xam tag'i basqa eginlerdi ekken.

XIX әsirdin’ ortalarinda qaraqalpaqlar Shimbay, Kon’irat, Mang’it, Kipshaq rayonlarinda paxtashilik penen shug’illang’an. Qaraqalpaqlarda bag'shiliq ta u’lken orin algan. Әjiniyaz shayir o’zinin «Ellerim bardi» degen kosiginda:

• XIX әsirdin’ ortalarinda qaraqalpaqlar Shimbay, Kon’irat, Mang’it, Kipshaq rayonlarinda paxtashilik penen shug’illang’an. Qaraqalpaqlarda bag'shiliq ta u’lken orin algan. Әjiniyaz shayir o’zinin «Ellerim bardi» degen kosiginda:
• Mal iyesin tabar, so’z tapsa juye,
• Sho’binde shifәәt, qusinda kiye,
• Teniz eteginde balar xan shiye,
• Bulardin bәrshesi elimde bardi.
• Ko’rmegen xayranda, esleri tan’ar.
• Bag'larimda bisyar almayu, anar,
• Esapsiz mazalı miywesi bardi - dep jazadi.
• Olar әsirese erik, shabdal, jiydelerdi ko’p ekken. Jiydeni qant hәm ayrım awriwlarg'a em retinde qollangan. Jiydeni jol xәm japlardin boylarina ko’p etip egip qoyatin bolǵan. Auillarda ko’plegen terekler (ak terek, kegey terek, shig'ir tal, ak so’kit, qaratal) o’sken.