|
monǵol tillerinde
|
qaraqalpaq tilinde
|
ayaǵa
|
ayaq
|
jims
|
jemis
|
bosgo
|
bosaǵa
|
savan
|
sabın
|
axa
|
aǵa
|
Monǵol tillerinen sońǵı dáwirlerde de sózler awısqan. Basqa túrkiy tillerinde ushıraspaytuǵın, tek monǵol tillerinde ǵana bar qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı monǵollıq shıǵısqa iye birli-yarım sózler sol sońǵı dáwirlerdiń nátiyjesi bolıwı kerek.
Arab tilinen awısqan sózler. Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń belgili bir bólegin arab tilinen awısqan sózler quraydı. Arab tilinen sóz awısıw tiykarınan arablardıń orta Aziyanı jawlap alıw jıllarınan baslandı. Usı waqıttan baslap túrkiy tillerge arab tili birlikleri kire basladı. Orta Aziyada islam dininiń en jayıwı, Arab mádeniyatınıń tásir etiwi arab tilinen sóz awısıw qubılısına sebepshi boldı. Usıǵan baylanıslı sózler hám terminler birim-birim awısıp bardı. Biraq házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı anaw ya mınaw arablıq shıǵısqa iye sózdi mına waqıtta kelip kirgen sóz dep dál waqtın kórsetiw qıyın1.
Arab tilinen kelip kirgen sózler qaraqalpaq tiliniń leksikasına awızeki hám jazba túrde qońsı xalıqlardıń tilleri arqalı, sonday-aq tikkeley awıstı. Olar sózlik xordan orın aldı. Máselen, qálem ádebiyat,millet, múddet usaǵan sózler túpkilikli sózlerdey jedellikke iye. Bunday sózlerdiń arab tilinen kirgen sózler ekenligi kúndelikli turmısta qollanılıw jaǵdayında hesh qanday sezilmeydi.
Arab tilinen ayırım sózlerdiń hám terminlerdiń awısıw qubılısı dinniń xalıq kópshiliginiń turmısında oǵada kúshli túrde sińip ketiwine baylanıslı. Házir jiyi túrde keń qollanılıp kiyatırǵan arablıq shıǵısqa iye sózler hám terminler tildiń leksikasında sol jedelligi menen qaldı da, al jańa túsiniklerdiń payda bolıwı menen gónerip, áhmiyetin joyıltqan ayırım arab sózleri qollanılıw jedelliginen ayırılıp, sózlik quramnan derlik shıǵıp baratır. Máselen, iblis, waqım usaǵan sózler derlik qollanılıwın joyıltıp baratırǵan sózlerden ibarat.
Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı arablıq shıǵısqa iye sózler menen terminler turmıstıń kópshilik táreplerin óz ishine aladı. Olardıń bir qatarı diniy túsiniklerge baylanıslı bolsa, ekinshileri sawda islerine, úshinshileri ilim hám mádeniyatqa, t.b. baylanıslı sózler bolıp keledi. Olar tómendegilerden ibarat: medrese, alım, ilim, tariyx, muǵallim, maqala, hárip, usıl, nama, naǵıs, millet, minber, násil, xalıq, maqluqat, ruwx, sadaqa, parız, ázireyil, duwa, zikir, quran, súnnet, jin, iblis, shaytan, áwliye, aqıret, janaza, iyman, molla, inam, jabbar, awmiyin, haywan, maymıl, paqır, pikir, ǵayrat, qıyal, qımbat, qazı, arza, dáreje, sháriyat, wákil, jállat, wázir, daw, jámiyet, watan, zulım, ásker, qarar, esap, máni, mektep, májilis, ájayıp, arza, sapar, halwa, raxmet, nesip, amanat, awhal, hámir, nápes, saat, sawal, súwret, fán, xızmet, miynet, xat, awqat, hayal, mánzil, bále, payda, sebep, qárep, káramat, ráhát, ómir, dáreje, zaman, t.b.
Qaraqalpaq tilinde arab tilinen awısqan adam atları da ushırasadı. Mısalı: Abbaz, Áliy, Hamze, Ániypa, Asan, Ámet, Mahmud, ospan, t.b. Sonday-aq arab tilinde adam atın bildirmeytuǵın, tek ǵana ápiwayı sózler sıpatında qollanılatuǵın jaǵdayları da bar. Máselen: Ádil, Dáwlet, Maqset, Qurban, Sabır, Sadıq, Sapar t.b. Bunday jay sózler sıpatında da adam atları ornında da kele beredi.
Arab tilinen awısqan sózler, tiykarınan alǵanda, atlıq sózler bolıp keledi, siyregirek kelbetlikler de ushıraydı. Buǵan joqarıda keltirip ótken sózlerdiń uluwma toparı dálil bola aladı. Al basqa sóz shaqapları boyınsha arab sózleri tilimizde ushırasa bermeydi. Sonlıqtan da olardıń túrkiy tillerdegi bul ózgesheligin kórsetip, professor N.A.Baskakov arab sózleriniń awısıwındaǵı elewli belgi retinde olardıń túrkiy tillerde atlıqlar, jekke-siyrek kelbetlikler túrinde gezlesetuǵının, birli-yarım qosarlı feyiller quramındaǵı geypara sózlerdi esapqa almaǵanda basqa atawısh sózlerdiń túrkiy tiller tárepinen ózlestirilmegenin belgilep ótedi.
Solay etip, qaraqalpaq tilinde arab tilinen awısqan sózler ádewir muǵdarda ushıraydı. Olardıń kópshiligi házirgi kúnde túpkilikli sózlerdey bolıp ketken, kúndelikli sóylew hám jazıw tájiriybesinde awısqan sózler ekenligi sezilmeydi. Kópshilik arablıq shıǵısqa iye sózler turmıs mútájlıǵınan ayırılıwı nátiyjesinde sózlik quramnan shıǵıp ta qaldı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
