Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

Parsısha-tájikshe sózler. Parsısha-tájikshe sózlerdiń ne awısıwı da óziniń tariyxıy dáreklerine iye. Bul tuwralı N.A.Baskakov mınaday dep jazadı: «Qaraqalpaq tilininiń leksikasın bahalawda qaraqalpaq tiliniń tolıq mánide házirgi jasap turǵan aymaǵında, yaǵnıy Aral jaǵasında birge qonıslasqan túrkiy hám iran qáwimleri tilleriniń bir-birine jaqın tásiri jaǵdayında qálipleskenin de esapqa alıw kerek».

Usınıń menen birge geypara til ilimpazları iran tilleri birlikleriniń awısıwında arablar menen parsılardıń orta Aziya hám Qazaqstan aymaǵında ústemlik etiwiniń úlken tásiri bolǵanlıǵın da eskertedi. Máselen, qazaq ilimpazı prof. Ǵ.Muwsabaev qazaq jerinde arablar menen parsılardıń ústemlik etiwine baylanıslı olardıń tiliniń de qazaq tiline tásiri tiygenligin aytadı.

Haqıyqatında da arablar menen parsılardıń orta Aziya hám Qazaqstan aymaǵındaǵı tásiri, arab hám parsı mádeniyatınıń en jayıwı parsı tillerinen geypara túrkiy tillerge, sonıń ishinde ne de ayırım sózler menen terminlerdiń kelip kiriwine alıp keldi.

Parsı tilinen awısqan sózler de uluwma alǵanda, awız-eki hám jazba túrde tilimizdiń sózlik quramınan orın alǵan. Olardıń ne awısıwı tikkeley hám qońsı xalıqlardıń tilleri, máselen, ózbek, túrkmen tilleri arqalı kóbirek iske asqan. Bunda, álbette, oktyabrge shekemgi dáwirde tarqalǵan ádebiy tiller sıpatında qollanılǵan parsı hám eski ózbek ádebiy tilleriniń úlesi bar. Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatında sol dáwirdegi jazba ádebiy tillerdiń tásiriniń bolıwı kórkem sóz sheberleri tárepinen óz shıǵarmaları arqalı parsı tilinen tilimizdiń sózlik quramına geypara leksikalıq birliklerdiń alıp keliwine sebepshi boldı. Onıń ústine sońǵı dáwirde tájik xalqı menen qońsılas bolıw, qaraqalpaq hám tájik xalıqları arasındaǵı ekonomikalıq hám mádeniy baylanıs tájik hám qaraqalpaq tilleri arasındaǵı baylanıstıń rawajlanıwına derek bolıp otır.

Mine bulardıń barlıǵı da ne parsısha-tájikshe sózlerdiń kelip kiriwine sebepshi boldı. Olardıń basım kópshiliginiń tilimizge erte waqıtlardan baslap-aq awısıwı hám kúndelikli turmısta jiyi qollanıwı bunday sózlerdi de sózlik qor birlikleri dárejesine kóterdi. Bul sózlerdiń kópshiligi qaraqalpaq tiliniń sóz jasaw usılları arqalı jańa sózlerdi dóretiwde tiykar xızmetin atqarıp kiyatır: dárt-dártli, dártlesiw, ustaz-uztazlıq, ustazlarsha, miywe-miywelik, miywelew t.b.

Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı parsısha-tájikshe sózler qollanılıwı jaǵınan da, kólemi jaǵınan da arab tilinen awısqan sózler menen bir qatar turadı.

Rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden awısqan sózler. Qaraqalpaq tiliniń leksikasında basqa tillerden awısqan sózlerdiń ishinde eń úlken topardı quraytuǵın bólegi rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden awısqan sózler menen terminlerden ibarat.

Oktyabrge shekemgi dáwir ishinde rus tili arqalı basqa tillerden ne awısqan mınaday sózlerdi ushıratıwǵa boladı: keńse, badıraq, shirkew, paroxod, samovar, pud, pristav, bolıs, uezd, zavod, gewish, doktor, mashina, gerbish t.b. Bul sózlerdiń kópshiligi biziń tilimizde rus tilindegisine qaraǵanda biraz ózgergen túrde aytılıp keldi: Máselen, gewish, oyaz, gerbish t.b. Olar sol túrinde ádebiy tilde qáliplesip otır.

Rus tilinen hám rus tili arqalı basqa tillerden sóz awısıwınıń birinshi dáwirinde kelip kirgen sózler, kóbinese, mámleketlik basqarıw islerine, sawda islerine, qurılısqa, texnikaǵa baylanıslı sózlerden ibarat. Máselen, kese, bolıs, oyaz, pristav usaǵan sózler mámleketlik basqarıw boyınsha tilimizge kirgen sózler bolsa, yarmarka, pud, paraxod, mashina usaǵan sózler sawdaǵa hám texnikaǵa tiyisli, t.b.

Qaraqalpaq xalqınıń turmısındaǵı oktyabrden keyingi ekonomikalıq hám mádeniy ózgerislerge, ilim hámtexnika jetiskenliklerine, rus tilin úyreniwge hám sol tilde ekinshi tilde sóylewshi xalıq penen qatnas jasawǵa, baspa sózdiń rawajlanıwına baylanıslı tilimizdiń leksikası tolıp atırǵan rus sózleri, rus tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler hám terminler menen bayıdı.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında rus tilinde de, basqa xalıqlardıń tillerinde de birdey qollanıla beretuǵın sózler hám terminler payda boldı. Mısalı: partiya, revolyuciya, feodalizm, kapitalizm, diktatura, elektr, filosofiya, mexanika, fizika, astronomiya, matematika, ximiya, atom, teatr, poema, akademiya h.t.b. Bular biziń tilimizge rus tili arqalı awıstı.

Rus tili arqalı qaraqalpaq tiline kelip kirgen sózlerdiń kóbinese evropa xalıqları tillerinen ekenligi kózge túsedi. Bunıń sebebin, álbette, rus xalqınıń óziniń tariyxıy rawajlanıwı dáwirlerinde sol xalıqlar menen bolǵan baylanısınan dep túsiniwimiz kerek. Tilmizde mınaday evropa xalıqlarınıń tillerinen rus tili arqalı awısqan sózler menen terminlerdi kóriwge boladı:

1. Grek tilinen kirgen sózler: filosofiya, xor, komediya, tragediya, alfavit, grammatika, filologiya, logika, talant, kafedra, leksika, poeziya, poema, planeta, teatr, leksikon, klimat, epos, metr, piramida, dialekt, sintaksis, diafragma, gigant h.t.b.

Grek tilinen kirgen sózlerdiń basım kópshiligi ilim hám mádeniyatqa baylanıslı sózler menen terminlerden ibarat.

2. Latın tilinen kirgen sózler: avtor, auditoriya, diktatura, respublika, rektor, dekan, gumaniz, imperializm, imperator, kapital, ekspediciya, cenzura, kandidat, laboratoriya, ministr, konstituciya, regress, globus, gradus, t.b.

Latın tili erte zamanlarda kóp jıllarǵa shekem Batısta eń keń kóp oras alǵan til bolıp kelgenlikten, bolıp turmıstıń belgili táreplerin óz ishine aladı. Máselen, joqarıda kórsetip ótilgen mısallardıń ishinde ilim tarawı boyınsha da, siyasiy turmıs tarawı boyınsha da, texnika boyınsha da sózler hám terminler ushırasadı.

3. Nemec tilinen rus tili arqalı awısqan sózler: rota, mundir, efreytor, shtab, feldmarshal, oficer, lager, orden, policiya, fartuk, kitel, galstuk, flyaga, tancı, kegli, kran, front, shtamp, slesar, verstak, balet baletmeystr, gastrol, raketa, shifer, feldfebel.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına nemec tilinen kirgen sózlerdiń ádewir bólegi urıs isleri boyınsha dóregen sózlerden ibarat. Olardıń ishinde, sonday-aq, kórkem-ónerge, ónermentshilik islerine, úy-ishi, kiyim-kensheklerine baylanıslı sózler de bar.

4. Anglichan tilinen alınǵan sózler: vokzal, boykot, miting, tramvay, dispetcher, byudjet, rels, basketbol, futbol, voleybol, boks, kross, dollar, tank, tort, bifshteks, djemper, t.b.

Bunda jámiyetlik-siyasiy turmıs tarawına, sonday-aq jol-qatnas islerine, sportqa baylanıslı sózler ushırasadı.

5. Francuz tilinen kelgen sózler: revolyuciya, depo, desant, kostyum, mebel, bufet, kabinet, kapitan, serjant, artilleriya, marsh, drap, palto, salyut, general, blindj, kotlet, triko, front, batalon, repertuar, janr, akter, antrakt, ragu, ministr, bank, marshrut, abonement, balans, bloknot, aktrisa

Francuz mádeniyatınıń rus dvoryanları ushın moda bolǵan bir dáwirlerinde, ásirese, awqatlanıwǵa, kiyiniwge, júris-turısqa, mádeniy talaplarǵa, kórkem-ónerge baylanıslı bir neshe sózler rus tiline awısqan. Olar rus tili arqalı Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınan orın aldı.

6. Italyan tilinen kelgen sózler: alt, ariya, bas, opera, violonchel, balerina, tenor, fleyta, fortepyano, balkon, karnaval, kredit, benzin t.b. Bulardıń kópshiligi muzıkaǵa baylanıslı sózlerden ibarat.

7. Rus tili arqalı ne ispan tilinen de sózler kirdi. Mısalı: gitara, serenada, tomat, limon, karamel, t.b.

8. Polyak tilinenrus tili arqalı awısqan sózler: polkovnik, polka, krakovyak t.b.

Mine bulardıń barlıǵı da Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramın bayıtıwǵa sebepshi bolǵan,rus tili arqalı kelip kirgen sózler hám terminlerden ibarat.