Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

12-tema. Ulıwma qollanıwshı hám sheklengen sózler
Joba:

1. 
   Jalpı xalıqlıq leksika.
   
2. 
   Sheklengen sózler.
   
3. 
   Tabu sózler.
   
4. 
   Argotizmler.
   

Tayanısh sózler Jalpı xalıqlıq leksika, sheklengen leksika, kásiplik sózler, dialektizmler, argotizmler.
Jalpı xalıqlıq hám sociallıq yamasa dialektlik sheklengen leksika. Til arqalı qatnas jaǵdayına názer awdarsaq, onda sózlerdiń qollanılıw órisinde elewli ayrıqshalıqlardı seziwge boladı. Bul nárse hár qanday sózdiń uluwma kópshilikke tanıslıǵı, hár bir adamnıń leksikasında tutqan ornı, turmıs tarawlarına qatnası, qollanılıw sheńberi aymaqlıq kásiplik shekleniwshiligi hám taǵı basqa da usıǵan usaǵan jaǵdaylarǵa baylanıslı. Máselen, paxta, qala, kafedra, medicina, jaz, gúz, barıw, islew, keshe, búgin, jaqsı, jaman, aq, qızıl, men, sen, ol, jıldam, tez, t.b. sózler qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq adam ushın ortaq, tanıs, hár bir adamnıń leksikasında eń jedel sóz birlikleri xızmetin atqaradı, turmıstıń barlıq tarawların da tiykarǵı sózler sıpatında qollanıla beredi. Bul sózler uluwma xalıq tárepinen qabıl etilgen hám barlıq belgileri boyınsha jalpı xalıqlıq sıpatqa iye. Kerisinshe, házirgi qaraqalpaqlar jasaytuǵın arqa rayonlar wákilleri menen túslik rayonlar wákilleri arasında, olardıń sóylew tilindegi aymaqlıq ayırmashılıqlardı bildiretuǵın, sonday-aq belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı jámáátlerdiń tiline tán, sol kásip iyelerine ǵana túsinikli yamasa anaw ya mınaw sociallıq ortalıqta ǵana ómir súrip kiyatırǵan sózlerdi de ushıratıwǵa boladı kórpesh. /qoydıń qorası/ sazaq/ seksewil/ ójek/ buzaw/ júziw júzip, keliw, más bolıw, más bolıp keliw, araqqa toyıw t.b. Bunday sózlerdiń qollanılıw órisi sheklengen dárejede ǵana olar tiykarınan alǵanda dialektizmler, kásiplik sózler hám argotizmler bolıp keledi.

Mine usı joqarıdaǵı jaǵdaylar tiykarında qollanılıw órisi jaǵınan sózlerdiń uluwma eki toparın ajıratamız. Olardıń birinshisin qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq jámáát ushın ortaq jalpı xalıqlıq leksika quraydı da, al ekinshisin aymaqqa, ya kásipke, ya sociallıq ortalıqqa baylanıslı qollanılıw órisi jaǵınan sheklengen leksika quraydı.

Sheklengen leksikanı quraytuǵın sózler óz gezeginde dál belgilerine, ózgesheliklerine sáykes dialektizmler, kásiplik sózler hám argotizmler bolıp úsh toparǵa bólinedi.

Jalpı xalıqlıq leksika. Jalpı xalıqlıq leksikaǵa kiretuǵın sózler ya kásipke, ya aymaqqa, ya sociallıq ortalıqqa baylanıslı shekleniwshilikti bilmeytuǵın leksikalıq birliklerden ibarat.Oǵan awızeki hám jazba pikir alısıw, qatnas processinde keń qollanıla beretuǵın, uluwma xalıqqa ortaq, jalpı xalıq tárepinen qabıl etilgen, til nızamlarına sáykes qáliplesken leksikalıq birlikler kiredi. Qálegen adam bul leksikalıq birliklerden pikir alısıwdıń talabına qaray anaw ya mınaw dárejede paydalanıw múmkinshiligine iye.

Jalpı xalıqlıq leksika ádebiy tildiń sózlik quramınıń tiykarın, tiykarǵı baylıǵın kórsetedi. Tildiń sózlik quramı mine usı tiykarǵı materialdıń bazasına qurılǵan hám sonıń tiykarında jetilisedi, rawajlanadı.

Jalpı xalıqlıq leksikanıń tiykarın ádebiy tildiń leksikalıq birlikleri quraydı.Onıń quramında kóp mánili jeke sózlerde , arxizmler de,tariyxıy sózler de,neologizmler de, frazeologiyalıq sóz dizbekleri de hám taǵı basqa jalpı xalıqlıq sıpatqa iye sózler de bar.Qullası, qaraqalpaq tilinde sóylewshi jámáát aǵzalarınıń hámmesine ortaq sózlerdiń barlıǵı jıynalıp jalpı xalıqlıq leksikanı payda etedi.

Tilimizdegi sóylew tiline tán pátamamı, alǵárez, poskelle usaǵan bazı bir sózler ádebiy tildiń leksikasına kirmeydi, biraq jalpı xalıqlıq ortalıq bar.Xalıq sóylew tilinde barlıq jámáát tárepinen bul sózler usılayınsha qabıl etilgen. Sonlıqtan bunday, uluwma xalıqlıq sıpatqa iye xalıq sóylew tiliniń leksikalıq birlikleri de jalpı xalıqlıq leksikada óz ornına iye boladı.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında belgili orındı iyeleytuǵın leksikalıq qatlamlardıń bir toparı terminler bolıp esaplanadı. Olar Ilimiy yamasa texnikalıq arnawlı tusiniklerdi ańlatatuǵın hám ayırım turmıs tarawına baylanıslı ushırasatuǵın bir mánili sózlerden ibarat.Bunday sózler qaraqalpaq tiliniń leksikasında, tiykarınan alǵanda sońǵı dáwirde ǵana rawajlandı. Xalıqtıń ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmıs dárejesi tez pát penen ósti, ilim hám texnika ádebiyat hám kórkem óner rawajlandı.

Hár qanday ilim hám texnika, sanaat hám awıl xojalıǵı, sonday-aq basqa da turmıs tarawları óziniń arnawlı terminlerine iye.Mısalı:

1/ lingvistikalıq terminler baslawısh, bayanlawısh, sózlik quram, cemantika, leksika, qosımta, suffiks, jalǵaw, fonetika, morfologiya, sintaksis, grammatika, prefiks, fonema , dialekt, singarmonizm t. b.

2/ ádebiyat terminleri qaharman, komediya, novella, povest, gúrriń, poema, folklor, rifm, ritm, epitet, teńew, obraz, kompoziciya, uslub, antiteza t. b.

3/ siyasiy hám filosofiyalıq terminler. Klass, klasslıq gúres, diktatura, feodalizm, kapitalizm, imperializm, kommyunike, nota, manifest, úndew, párman t. b.

4/fizikalıq terminler, tezlik, qısıw, mexanika, atom, nurlanıw, tartıw kushi, elektron, neytron, akustika, jıllılıq, tok, ózgermeli tok, turaqlı tok, troektoriya, proton, amplitude.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında bunnan basqa da tolıp atırǵan terminler bar. Bulardıń barlıǵı uluwma xalıq tárepinen qabıl etilgen. Olar da jalpı xalıqlıq sıpatqa iye.

Solay etip, jalpı xalıqlıq leksika qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq jámáát ushın ortaq sıpatqa iye sózlerden ibarat. Onıń uluwma xalıqlıq sıpatı qollanılıwındaǵı óris sheńberi sheklengen leksikanı anıqlawda da úlken áhmiyetke iye.