Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Joba

Antonimler. Antonimler seslik qurılısı hár qıylı, mánileri bir-birine qarama-qarsı sózler. Mısalı, aqıllı-aqmaq, jaqsı-jaman, tez-áste, kel-ket, bar-joq hám t.b.

Sózlik quramdaǵı barlıq sózler óz antonimlerine iye bola bermeydi. Antonimler kóbinese sapalıq, sınlıq, muǵdarlıq máni bildiretuǵın sózler arasında ushırasadı. Ayırım qosımtalar járdeminde sózler antonimlik mánide usas máni ańlatadı. Máselen, keldi-kelmedi, bardı-barmadı, aqıllı-aqılsız, dámli-dámsiz hám t.b. Bunday sózlerdi grammatikalıq antonimler dep júritemiz. Al leksikalıq antonim bolıw ushın antonimler hár qıylı túbir sózlerden jasalıwı kerek. Antonimler zatlardıń yamasa onıń belgileriniń qarama-qarsılıǵı emes, al tek olardıń mánileriniń qarama-qarsılıǵın bildiredi.

Qaraqalpaq tilindegi sóz shaqaplarınıń ishinde belgini, sapanı, muǵdardı bildiretuǵın sózler toparında, yaǵnıy kelbetlik, ráwish hám feyillerde ushırasadı.

1. Kelbetliklerde – juqa-qalıń, jumsaq-qattı, keń-awır hám t.b.

2. Ráwishlerden – az-kóp, az-mol, jeńil-awır hám t.b.

3. Feyillerde – al-ber, atar-batar, quwanısh-kúyinish hám t.b.

4. Atlıqlarda – aza-tamasha, ólim-júrim, pal-záhár hám t.b.

Antonimler qaraqalpaq tilinde júdá keń qollanıladı. Olar ásirese, awızeki xalıq dóretpelerinde, frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde kóp ushırasadı.

Naqıl-maqallarda – Jaqsınıń jatı bolmaydı, Jamannıń uyatı bolmaydı. Kópke juwırǵan, azdan bos qaladı. Jamannan qash, jaqsıǵa jantas hám t.b.

Jumbaqlarda – Astı taxta, ústi taxta, ortasında melle paxta. Attan biyik, iytten alasa.

Erteklerde – Bir bar eken, bir joq eken. Ash ekende, toq eken hám t.b.

Frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde - Qulaq salıw-qulaq aspaw, er júrek-qoyan júrek, aydıń on besi qarańǵı bolsa, on besi jaqtı hám t.b.

1-tapsırma. Tómendegi berilgen sózlerdi mánilik jaqınlıǵına qaray, sinonimlik qatar jasap kóshirip jazıń.
Gúrriń, miyrimsiz, áńgime, rehimsiz, gáp, birigiw, ar, awırıw, namıs, nawqas, úyreniw, aqıllı, hújdan, dana, kónligiw, biymaza, bóten, shataq, basqa, hámme, batır, quwatlı, barlıq, kúshli, bárshesi, qarıwlı, jámi, orın, waqıt, mákan, jay, mezgil, hayal, dárriw, shaqqan, qatın, tez, kórisiw, jıldam, zayıp, sálemlesiw, izzet, húrmet, jarlı, sıylasıq, forma, miynet, túr, eńbek, kelbet, sawatlı, erjetiw, bilimli, úlkeyiw, eseyiw, oqımıslı.

Úlgi: láwze-áydik-taynapır, ...
2-tapsırma. Naqıllardan antonim sózlerdi tawıp astın sızıń. Antonim sózlerdiń qanday sóz shaqapları arqalı bildirilgenin hám naqıllardıń mánilerin aytıń.

1. Aǵash kesseń uzın kes, temir kesseń qısqa kes. 2. Jaqsınıń jatı bolmas, jamannıń uyatı bolmas. 3. Batır jigit bir ret óledi, qorqaq mıń ret óledi. 4. Beresige besew kóp, alasıǵa altaw az. 5. Óli bolsań bir shuqır, tiri bolsań bir tóbe. 6. Keńge-keń dúnya, tarǵa-tar dúnya. 7. Dushpan kúldirip, dos jalatıp aytadı. 8. Dushpannıń sırtında bolǵansha, ishinde bol. 9. Oń qolım, sol qolım - bári de óz qolım. 10. Ashıw - dushpan, aqıl - dos, aqılıńa aqıl qos. 11. Orınlı jerde túye shógedi, orınsız sóylegendi hárkim sógedi. 12. Qanaat qarın toydıradı, biyqanaat at soydıradı. 13. Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi. 14. Tanıǵan jerde boy sıylı, tanımaǵan jerde ton sıylı. (Q.n.m.).