Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

Ayırımlan an pısıqlawıshtıń irkilis belgileri

Feyil toplamları ayırımlanıp kelgende, hár waqıt ózi qatnaslı a zadan (bayanlawıshtan) uzaqlasıp, eki arada gáptiń basqa a zaları keledi. Olar ózi qatnaslı a za a (bayanlawıshqa) jaqın kelgende intonaciyalıq jaqtan ayırımlanbaydı. Salıstırıń:

Kelte ana qarabaraqlardı omırıp, atlar keleplep adım atıp kiyatır (T.Qayıpbergenov).

Arqa tárepten esken báhár samalı menen bayraq qızıl nur a bólenip jelbireydi (J. Saparov).

Bul gáplerdiń birinshisinde dıqat etilgen feyil toplamı gáptiń bas poziciyasında kelip, pútin gáptiń mazmunına qatnaslı ayırımlanıp kelgen. Ekinshi gáptegi dıqqat etilgen feyil toplamı gáptegi tiykar ı bayanlawıshqa qatnaslı, onıq menen jupkerlesiwshi baylanısqa túsip, ayırımlanbaydı.

Ayırımlan an pısıqlawıshlar tiykarınan, gáp ishinde útir arqalı ayırımlanıp jazıladı. Útir tómendegi ja daylarda qoyıladı:

1. 
   Pısıqlawısh mánisindegi feyil toplamları kólemi keńeyip gáptiń bas poziciyasında kelgende, útir arqalı ayırımlanıp jazıladı: Dawıtkólge kelgende, izshiler biraz hawlı ısayın dedi.
   
2. 
   Feyil toplamı arqalı bildirilgen ayırımlan an pısıqlawısh gáptiń ortasında kelgende, eki tárepleme intonaciya islenip, eki ja ınan útir qoyıladı: Maysa shópli taw kanarına dáw zamarıqlar payda bolıp, alıstan qara anda, bárine bir qara shatır jawıp tasla anday qıymılsız (T.Qayıpbergenov).
   
3. 
   Kómekshi sózli feyil toplamlarınan bol an pısıqlawıshlar gáptiń basında, ortasında kelip, útir arqalı bólinip jazıladı: Úydegiler menen aman-túwellik sorasıp bol an soń, arrı Qulımbetke burıldı (K.Sultanov).