Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

Qaratpa a zalı gáplerdiń irkilis belgileri

Qaratpalar basqa gáp a zalarına qara anda intonaciyalıq ózgeshelikke iye sintaksislik kategoriya. Olar gáptiń ulıwmalıq mazmunına qatnaslı boladı hám gáptiń tiykar ı bóleginen ayırıwshı intonaciya arqalı bólinip aytıladı.

Qaratpa a zalardıń gáplerdegi ornalasıw ózgesheligine qaray útir belgisi tómendegi orınlarda qoyıladı:

1. 
   Qaratpa a za gáptiń basında kelip, páseń intonaciya menen
   

aytıl anda, qaratpa a zadan keyin útir qoyıladı: Qádirdan ana jer, sen bizlerdiń bárimizdi de siyneńniń ústinde saqlap tursań (Sh.Aytmatov).

2. 
   Qaratpa a za gáptiń ortasında kelgende de, páseń intonaciya menen aytıladı, eki ja ınan útir arqalı ayırımlanıp jazıladı: Kelip turıńız, Qalender a a, bizge járdem berińiz, bilmegen jerimiz bolsa úyretińiz (Ó.Xojaniyazov).
   
3. 
   Qaratpa a za gáptiń aqırında kelgende, aldınan útir qoyıladı da, gáptiń aqırında ulıwma gáptiń mazmunına qatnaslı irkilis belgileriniń biri – noqat, soraw, úndew belgisi qoyıladı: Atızlar egilmey qalsa meniń ushın eń qáwipli jaraqat o oy, Tol anay. Sen ketip baratırsań ba, Tol anay? (Sh.Aytmatov). Nagradańız
   

qutlı bolsın, joldaslar! (gazetadan).

Qaratpa a zalar tańlaq sózler menen qatar kelgende, intonaciyalıq jaqtan eki túrli ózgeshelikke iye boladı:

1. 
   qaratpa a zanıń aldında pah, pay, ah, o t.b. tańlaqlar kelip, kóterińki intonaciya menen aytıl anda, sol tańlaq sózlerden útir arqalı bólinip jazıladı: O, qádirdan adamlar, onıń bir dápterin ana oqıp kóriw ushın sizlerge usınaman (I.Qurbanbaev).
   
2. 
   qaratpa a zanıń aldında áy, háy, ha/há, oy, o sıyaqlı tańlaq sózler qosımsha máni beriwshi janapaylıq xızmette kelse, tutas bir intonaciya menen aytıladı da, arasına útir qoyılmaydı: Háy jasawıllar, tart qılıshti. Tiyme atama!