Da’stanlar haqqinda uliwma tu’sinik
Da’stanlar a’debiyattaniw ilimde, a’debiyat tariyxinda “eposlar” dep te ju’rgiziledi. Geypara jag’daylarda “qissa”, “jir” dep te ataladi. Misali, “Alpamis” da’stani, “QizJipek” qissasi, “ Batirlar jiri”,-“qaharmanliq epos” dep te aytiladi.
Usi da’stanlar yamasa eposlar ha’rbir xaliqtin’ en’ u’lken esteligi bolip esaplanadi. Ma’selen: “Igor polka haqqinda jir”-rus folklorinin’, “Manas”-qirg’iz folklorinin’ o’lmes estelikleri.
Olardin’ ba’ri folklorliq shig’armalardin’ ishindegi en’ ko’lemli ha’m folklordin’ barliq u’lgilerin o’z ishine qamtiytug’in quramali tu’ri bolip esaplanadi.Biraz da’stanlar bir xaliqtin’ folklorinin’ ishinde tiykarg’I qaharmanlarinin’ atin, olarg’a beriletug’in unamli, unamsiz, minezlemelerdi saqlap, birneshe variantta ushirasadi. Bir da’stannin’ o’zi birneshe xaliqlar arasinda taralg’anda da usi qa’siyetin saqlap otiradi.Ma’selen,”Alpamis”, “Ma’spatsha” da’stanlarinin’ u’sh-to’rt nusqasi bar. Olardin’ ko’pshiligi 5-10 min’ qatar qosiqtan ibarat.Pu’tkil elimizge ken’ belgili “Qiriqqiz” da’stani 25 min’ qatar qosiqtan turadi. “Alpamis” da’staninin’ Qurbanbay jirawdan jazip aling’an varianti 17 min’ qatardan aslam qosiqtan ibarat.Bulardin’ ba’ri da’stanlardin’ u’lken xaliq esteligi ekenligin toliq da’lilleydi.
O’zinin’ sipatlarina qarapqaraqalpaq da’stanlarin u’lken eki tarawg’a bo’liwge boladi:
1.Qaharmanliq da’stanlar (bular ”Batirlar jiri”, “Qaharmanliq epos” dep te ataladi).
2.Ashiqliq da’stanlari (bular “liro-eposlar” dep te ataladi).
Qaraqalpaq da’stanlarinda batirliq, el qorg’aw, sirtqi dushpang’a qarsi gu’res, xaliq na’rselege qarsi atlanis tiykarg’i tema sipatinda so’z etilip, turmistin’ basqa ha’diyseleri usi tiykarg’i temani toliqtiriw ushin so’ z etiledi. Olarda ko’birek qaharmanlardin’ batirlig’in, ku’shin, uristag’i erligin, ha’r tu’rli atlanislarin, bul joldag’i qiyinshiliqlarin, jen’iske erisiwin, qullasi, bas qaharmannin’ batirlig’in su’wretlewge ken’ orin beriledi. Da’stan qaharmanlardin’ joli da uzaq ha’m qiyin,(alti ayshiliq joli bar,u’sh ayshiliq sho’li bar) gu’resetug’in jawi da ko’p ha’m shennen tis qa’wipli (qiriq min’ la’shker, da’wler bolip keledi.) Batir usi qiyin jollardi jen’ip shig’iwi tiyis. Da’standa batirliqti ta’riyplewge ken’ orin beriledi,olarg’a bul jen’iste pirler, a’wliyeler siyaqli qiyaliy ku’shler ja’rdemlesip baradi. ”Sha’riyar”, “Qoblan” da’stanlarida usinday. Uliwma, bul da’stanlarda qaharmanlardin’ asqan ku’shin, batirligin ha’m usi qa’siyetlerin ko’rinetug’in gu’restin’ ko’rinisin su’wretlew birinshi orinda turadi.
Ashiqliq da’stanlardin’ tiykarg’it syujetin muhabbat ma’selesi tutadi. Bir-birin su’ygen jaslardi ju’rek sezimleri, ishki du’nyasi birinshi orinda turadi. Ashiqlardin’ sin-simbatin su’wretlewge ayiriqsha kewil bo’linedi Bularda da erlik, jawg’a qarsi gu’res ko’p ushirasadi, biraq, usinin’ o’zi shin ju’rekten su’yiwshi jaslardin’ o’z maqsetlerine jetiw jolinda dus kelgen qiyinshiliqlar menen gu’resi sipatinda so’z etiledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |