Qaraqalpaq da’stanlarin baspag’a tayarlaw ma’seleleri Reje: Kirisiw Da’stanlar haqqinda uliwma tu’sinik

Qaraqalpaq xaliq da’stanlarinin’ bazibir belgileri.
Haqiyqat xaliqliq qaraqalpaq da’stanlarin sipatlap turatug’in bir neshe belgileri bar.
Birinshiden, qaraqalpaq da’stanlari qaharmanlardin’ is-ha’reketi, minez-qulqi, da’standg’i tariyxiy, siyasiy-eknomikaliq jag’daylar, salt-da’stur boyinsha xaliq basinan o’tkergen tariyxiy waqiyalarg’a, ku’ndelikli turmisqa sa’ykes keledi. Ha’rbir da’standa qaraqalpaq xalqinin’ o’mirinde orin tutqan, xaliq esinde saqlag’an tariyxiy ha’diyselerdin’, waqiyalardin’ izi bar. Ekinshiden, haqiyqat xaliqliq da’stanlarg’a teren’ patriotliq ta’n. Elge qa’wip tuwdirg’an sirtqi dushpan menen gu’resler de, atlanislar el qorg’aw tileginen kelip shig’adi. Do’nip turg’an ha’rqanday qiyinshiliqta qaharmanlarg’a batirliq jol ko’rsetip turatug’in u’lken ku’sh xaliq patriotizmi bolip ko’zge taslanadi. U’shinshiden, ha’rqanday jawiz ku’shler, misali, ma’stan kempir, da’wler ha’m h.t.b dushpan ta’repinin’ ja’rdemshi ku’shleri sipatinda su’wretlenedi. To’rtinshiden, da’stanlarda xaliqtin’ demokratiyaliq tilekleri orin aladi. Bul- xaliqti el ushin gu’resken batirdi, shin ashiqti teren’ su’yiwshilik sezimi menen suwg’ariladi. Miynetkesh el qollap-qorg’ag’an batir, a’lbette, jen’iske erisiwi so’zsiz. Sonliqtan, olar adamgershilikti, o’z wa’delerine sadiq, turaqli etip su’wretlenedi. Besinshiden, qaraqalpaq da’stanlarinda xaliqlar doslig’i ma’selesin su’wretlewge ken’ orin ajiratilg’an. Ol teren’ xaliqliq bag’ittan demokratiya menen so’z etiledi. Qaraqalpaq da’stanlarinin’ en’ sipatli belgilerinen tag’i biri olarda hayal-qizlarg’a bolg’an ko’zqaras haqiyqat xaliqliq demokratiya menen so’z etiledi. Barliq da’stanlarda derlik hayal-qizlar qaharmanlardin’ en’ jaqin aqilgo’yi, ja’rdemshisi sipatinda sheberlik penen su’wretlenedi. Al “Qiriq qiz” da’staninda bas qaharman- batir qiz Gu’layim.

“Qoblan”, “Er shora”, “Da’wletyarbek” da’stanlari
Qoblan da'stanı

Qoblan da'stanı qaraqalpaqlar arasında ken'nen taralg'an. Bul da'stannın' İ.A.Belyaev variantın esaplang'anda son'g'ı jılları jazıp alıng'an 7 variantı bar. "Qoblan" da'stanının' qaraqalpaqsha variantın' birinshi ret xatqa tu'sirgen qaraqalpaq awızeki a'debiyatın jıynawdın' da'slepki baslawshılarınan biri rus ilimpazı İ.A Belyaev boldı. İ A Belyaevtin' Qıpshaqta turatug'ın İmamqul degen jırawdan jazıp alg'an "Qoblan" da'stannın' qol jazbası menen onda da'stan Qoblannın' Ko'biklige atlanıwınan baslanıp, Alshag'ırdı joq etip, muratı- maqsetke jetiwi menen tamamlanadı. Bul nusqa birinshi ret jazıp alınıwı ha'm baspadan ko'riniwi jag'ınan u'lken a'hmiyetke iye. Sonın' menen birge "Qoblan" bul nusqası til o'zgesheligin izertlew ma'selesinde de ayrıqsha kewil awdararlıq. "Qoblan" da'stanının' ekinshi nusqası 1940-jılı ataqlı qaraqalpaq jırawı Nurabullaev Esemurattan N.Japaqov ta'repinen jazıp alındı.
"Qoblan" da'stanının' Esemurat jırawdan jazıp alıng'an nusqası usı da'stannın' qaraqalpaqsha nusqasının' mazmunı ha'm ko'rkemligi jag'ınan en' tolıg'ı, u'lkeni, en' bahalısı. Onın' ko'lemi 7000 g'a jaqın qosıq qatarlarınan ibarat. Da'stannın' u'shinshi nusqası 1959-jılı Arzımbet jırawdan jazıp alındı. Qoblannın' Qurtqag'a atlanatug'ın jerinen baslanıp, da'stan Qoblannın' Ko'bikli Alshag'ırdı jen'ip, Aqshaxandı o'ltiriwi menen tamamlanadı. To'rtinshi nusqası 1960- jılı Karam jıraw bergen. Karam jıraw Qoblan da'stanın o'zinin' a'kesi Nag'ım jırawdan u'yrengen. 1960-jılı avtor baslag'an ekspediciyalıq otryad bul da'stannın' ja'ne de u'shinshi nusqasın jazıp aladı. Qaraqalpaq qaharmanlıq da'stanlarında a'sirler boyı xalıqtın' awızında so'z bolg'an batırdın' ha'm hayalının', ata-anasnın' sonday-aq onın' dushpanlarının' tipli obrazları do'retilgen. Bul da'standa Qoblan, Qurtqa, Qa'dirbay, Bozkempir, Mırzasayım, Polat, Ersayım, Sharıqlı t.b. obrazlar bunın' da'lili bola aladı.