Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq turaqlilig’in ta’miynlew

3. Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq turaqlilig’in ta’miynlewde investicion iskerliktin’ tutqan orni ha’m a’hmiyeti.

Ekonomikanin’ ha’rbir tarmag’inda investiciyalardin’ orni o’z aldina u’lken a’hmiyetke iye ekenligi heshkimge sir emes a’lbette. Son’g’i jillarda elimiz ekonomikasi ushin da u’lken mug’dardag’i investiciyalar kiritilip atirg’anlig’in ko’riwimiz mu’mkin.

Milliy ekonomika tarawlarinda sirtqi ha’m ishki investiciyalar ag’imin jedellestiriw ekonomikaliq o’siwdin’ jan’a basqishin baslap beriwshi tiykarg’i faktor esaplanadi. Sonliqtan da ma’mleketimiz birinshi Prezidenti I.A.Karimov “Watanimizdin’ keleshegi, onin’ ja’han ekonomikaliq baylanislari sistemasindag’i orni investiciyalarg’a baylanisli bolip turipti”- dep biykarg’a aytip o’tpegen edi. Sog’an ko’re ekonomikani aktiv rawajlandiriw ken’ ko’lemdegi investiciyalardi talap qiladi.

Investiciya degende, barliq tu’rdegi milliy ha’m intelektual bayliqlar tu’sinilip, olar isbilermenlik iskerligi obiektlerine bag’darlanip da’ramat keltiriw ya’ki qandayda bir unamli na’tiyjege erisiwi za’ru’r.

Bu’gingi ku’nde Pespublikamizda qolay investiciya joybarlarin du’ziw ha’m olardi finanslastiriw boyinsha to’mendegi faktorlar bar:

• 
  Investiciya joybarlari menen shug’illaniwshi shaxslardi xoshametlew;
  
• 
  Sanaat tarawlari, janilg’i- energetika, kompleksleri boyinsha investiciya joybarlarin du’ziwdi jedellestiriw;
  
• 
  Ekonomikada ilim pa’nge talap ku’shli bolg’an tarmaqlarda islep turg’an quwatliqlardi jan’alaw ha’m jan’alarin islep shig’iw boyinsh intelektual investitsion joybarlardi a’melge asiriw.
  

Investiciya iskerligi biz ko’rip o’tpekshi bolg’an qamsizlandiriw kompaniyalari finansliq iskerlikten a’hmiyetli bolg’an process esaplanadi.

Qamsizlandiriw kompaniyalari iskerliginde “investiciyalar- payda aliw maqsetinde ekonomikaliq ha’m basqa iskerlik obiektlerine jaylastirilatug’in qamsizlandiriwshinin’ (qayta qamsizlandiriwshinin’) ha’r qanday formasinda qolg’a kiritilgen ya’ki qadag’alaw qilinatug’in aktivler”.

Investiciya obiektler sipatinda to’mendegiler qaraliwi belgilep qoyilg’an:

• 
  O’zbekstan Respublikasi ma’mleketlik bahali qag’azlari;
  
• 
  Shet ma’mleketlerdin’ ma’mleketlik bahali qag’azlari;
  
• 
  Bank sertifikatlari (deposit sertifikarlari);
  
• 
  Kredit sho’lkemlerine qoyilg’an amanatlar;
  
• 
  Ko’shetug’in ha’m ko’shpes mu’lk ha’mde olarg’a tiyisli huqiqlar;
  
• 
  Yuridikaliq shaxslardin’ ustav kapitalinda qatnasiw u’lesi;
  
• 
  O’zbekstan Respublikasi nizam hu’jjetlerine muwapiq, O’zbekstan Respublikasi aymag’inda shig’ariw ha’m oborotqa kiritiwge ruxsat berilgen, ya’ki tiyisli wa’killikli ma’mleket organi ta’repinen berilgen qimbatli qag’azlar bazarinda sawdani sho’lkemlestiriw boyinsha iskerlikti a’melge asiriw ushin licenziyag’a iye bolg’an shet el emitentler ta’repinde shig’arilg’an ha’mde bahali qag’azlar bazarinda aylanisqa qoyilg’an bahali qag’azlar.
  

Sonday-aq, qamsizlandiriwshi (qayta qamsizlandiriwshi) investiciyalardi nizam hu’jjetlerine qayshi kelmeytug’in investiciya iskerliginin’ basqa obiektlerine de jaylastiriliwi mu’mkin. Bunday jag’dayda payda etiliwi ha’m paydalaniliwi nizam hu’jjetlerine belgilengen sanitariya- gigiena, radiaciya ekologiya, arxitektura- qurilisqa tiyisli ha’m basqa talaplarg’a juwap bermeytug’in, yuridikaliq ha’m fizikaliq shaxslardin’ huqiqlarin ha’mde nizam menen qorg’alatug’in ma’plerin buzatug’in obiektlerine investiciya kiritiw qadag’an etiledi.

Qamsizlandiriw kompaniyalari finansliq turaqlilig’in ta’miynlew maqsetinde o’z aktivlerin joqarida ko’rip o’tkenimiz, qaytariliw, likvidlik, diversifikaciya ha’m paydaliliq prinspleri tiykarinda jaylastiriliwi lazim. Bul processte to’mendegi tiykarg’i sha’rtlerge a’mel qiliwg’a ma’jbu’r:

• 
  Investiciya ha’m olar menen baylanisli ta’wekelshiliklerdi basqariw- bunda investiciya iskerliginin’ tiykarg’i bag’darlari ko’rsetilgen investiciya siyasatin tastiyiqlaw, za’ru’rat bolg’anda investiciya iskerligin sho’lkemlestiriwge investiciya ma’sla’hatshilari, investiciya aktivlerin isenimli basqariwshilar ha’m bahali qag’azlar bazarinin’ basqa professional qatnasiwshilarin tartiw, investiciya obieklerin analizlew ha’m aling’an da’ramatlardi periodli bahalaw ha’m basqalar talap etiledi;
  
• 
  Axborotlardin’ shaffoflig’i ha’m konfidensiallig’in ta’miynlew- bunda axborotti nizam hu’jjetleri talaplarina muwapiq a’shkar etiw, a’melge asirilg’an investiciyalar haqqinda ta’sischiler aldinda ha’r jili axborot beriw, qamsizlandiriwshi (qayta qamsizlandiriwshi) xizmetkerleri ha’m basqariw organlari ag’zalari ta’repinen xizmet ha’m keri axborottan qamsizlandiriwshinin’ (qayta qamsizlandiriwshinin’) investiciya siyasatina muwapiq paydalaniwg’a itibar qaratiladi.
  

Qamsizlandiriwshi (qayta qamsizlandiriwshi) ag’imdag’i finansliq jildin’ 20- dekabrine shekem keying finansliq jil ushin qamsizlandiriwhinin’ gu’zetiw ken’esi ya’ki basqa wa’killikli organ ta’repinen tastiyqlanatug’in investiciya siyasatin ha’r jili islep shig’adi. Investiciya siyasatinda to’mendegi tiykarg’i elementleri na’zerde tutiladi:

• 
  Investiciya iskerligin a’melge asiriw menen baylanisli ta’wekelshiliklerdin’ analizi;
  
• 
  Qamsizlandiriwhi (qayta qamsizlandiriwshi) aktivlerinin’ investiciya iskerligi obiektleri boyinsha uzaq mu’ddetli bo’listiriw;
  
• 
  Qamsizlandiriwshi (qayta qamsizlandiriwshi) aktivlerinin’ investiciya iskerligi obiektleri, geografik aymaqlar ha’m ekonomika tarawlari boyinsha bo’listiriw limitleri;
  
• 
  Investiciya iskerliginin’ belgili bir obiektlerine investiciya qiliwdin’ sheklewleri ha’m qadag’an etiliwleri;
  
• 
  Investiciya iskerligi menen baylanisli jaman sha’rayatlar aqibetlerin jumsartiwg’a tiyisli ayriqsha jag’daydag’i ila’jlar rejesi;
  
• 
  Juwapker shaxslardin’ qararlardi qabil qiliwdag’i wa’killik shegalari ha’m qamsizlandiriwshinin’ aktivlerin investiciya qiliwdag’i sheklewwlerdi belgilew ha’m basqalar.
  

Kompaniya ta’repinen qarjilardi investiciya qiliw haqqindag’i qarar qabil qabil qiliwg’a shekem juwapker shaxs za’ru’r hu’jjetlerdi jiynaydi ha’m qarjilardi investiciya qiliw maqsetke muwapiqlig’i ju’zesinen ekspertiza o’tkizedi. Juwapker ekspertiza na’tiyjesi boyinsha hu’jjetlerdi alg’an ku’nnen baslap bir ha’ptelik mu’ddet ishinde o’zinin’ jazba juwmag’in tayarlaydi. Ol o’z juwmag’inin’ durislig’i, obiektivligi ha’m tiykarli ekenligi ushin juwap beredi.

Qamsizlandiriw kompaniyasi kiritken investiciyalardi qaytariliw u’stinen qadag’alawdi a’melge asiradi. Ayirim jag’daylarda investiciya qaytariliwi mu’ddeti keshiktiriliwi ha’m bo’lip- bo’lip to’leniwi mu’mkin. Bul ma’sele tekg’ana jeterli tiykar bolg’anda g’ana a’melge asiriliw mu’mkin.

Qamsizlandiriwsh (qayta qamsizlandiriwshi) investiciya obiektleri ha’m tu’rleri boyinsha bo’listiriliwi, investiciyalardi jaylastiriw ha’m tamamlaw sa’neleri, procent stavkalari, aling’an dividendler, pitimler boyinsha paydalar sa’wlelendirilgen investiciyalar boyinsha ishki esabat ju’ritiledi. Bunnan tisqari qamsizlandiriwshi (qayta qamsizlandiriwshi) to’mendegilerdi o’z ishine alg’an qararlar qabil qiliw ha’m investiciya iskerligindegi sheklewler boyinsha minnetlemelerdin’ tu’rli bo’linbeleri ortasinda bo’listiriliwin ta’miynlew ushin tiyisli qadag’alawdi a’melge asiriwi kerek boladi:

1. 
   juwapker shaxs buxgalteriya operaciyalarin o’tkizbewligi, pul qarjilari qabil qilmaslig’i, buxgalteriya provodkalari salistirmasinin tastiyqlamawi ha’m a’melge asirmawlig’i lazim;
   
2. 
   Investiciya iskerligin sho’lkemlestiriw hu’jjetleri menen tastiyqlang’an ha’mde birlemshi hu’jjetler ha’m buxgalteriya jaziwlari menen salistirilg’an boliwi sha’rt;
   

Qamsizlandiriwshi (qayta qamsizlandiriwshi) ha’r jili o’z investiciya iskerliginin’ nizamshiliq sha’rtleri ha’m talaplari ha’m tastiyqlang’an investiciya siyasatina boysiniwi ju’zesinen ishki qadag’alawdi a’melge asirip bariwi sha’rt. Alip barilg’an ishki qadag’alawdin’ na’tiyjeleri boyinsha gu’zetiw ken’esi ya’ki qamsizlandiriwshinin’ basqa wa’killikli organina usiniliwshi esabat tayarlanadi.

Qamsizlandiriw kompaniyalari investiciya iskerligin a’melge asiriwlari ushin lazim bolg’an pul qarjilarin qa’liplestiriwi dereklerin to’mende ko’rip shig’amiz.

Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ iskerligin a’melge asiriwlari ushin lazim bolg’an pul qarjilarinin’ aylanisi qamsizlandiriwshi pul ag’imi jo’nelislerin o’z ishine aladi:

- qamsizlandiriw to’lemlerin ta’miynlewshi qarjilar aylanisi;

- qamsizlandiriw kompaniyalari iskerligi ushin belgilengen qarjilar aylanisi.

Qamsizlandiriw kompaniyalari iskerliginde to’lemlerdi ta’miynlewshi qarjilar aylanisi eki basqishqa bo’linedi: birinshi basqish, qamsizlandiriw fondin qa’liplestiredi ha’m bo’listiredi, ekinshi basqish bolsa qamsizlandiriw fondinin’ bir bo’legin banklerge qoyilg’an depozit esaplari ha’m basqalar boyinsha daa’ramat aliw maqsetinde investiciya qiladi. Qamsizlandiriw sho’lkemlerine qarjilar aylanisi basqa ekonomika tarmaqlari ha’m kommersiyaliq tarawlarg’a qarag’anda birqansha quramali process esaplanadi. Pul qarjilarinin’ aylanisi qamsizlandiriw qorg’awin ko’rsetiw menen tikkeley qamsizlandiriw tarifinin’ mazmunin an’latadi. Qarji aylanisinin’ usi bo’legi qamsizlandiriw sho’lkeminin’ risk, itimalliq qa’siyeti ha’reketinin’ bo’lek principi esaplanadi. Bunin’ ku’shi, qamsizlandiriw fondinin’ qa’liplesiwi tiykarinda ziyanlar itimallig’i jatqanligi itimalliq teoriyasi (aktuar esaplar) ha’m statistikaliq mag’liwmatlar tiykarinda esaplanadi ha’mde, qamsizlandiriwshinin’ finansliq iskerligi jag’dayin sho’lkemlestiriwde ha’rbir qamsizlaniwshinin’ qatnasiw u’lesin, qamsizlandiriw xizmeti bahasin ha’m o’zine tu’ser bahasin, sonin’ tiykarinda tarif stavkalari mug’darin ornatiwdi aniqlaw imka’nin beredi.

Qamsizlandiriw kompaniyasinin’ qamsizlandiriw rezervleri waqtinsha bos turg’an arnawli qamsizlandiriw resurslari aylanbasin esaplap, og’an qamsizlandiriwshinin’ da’ramati sipatinda qaralmaydi. Olar qamsizlandiriw kompaniyalari ushin investiciya iskerligi arqali qaysidir, kommerciyaliq maqsetlerinde qamsizlandiriw fondi qarjilarinin’ bir bo’legin isletiw joli menen da’ramat aliw deregi esaplanadi. Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ investiciya iskerliginen aling’an qarjilari qamsizlandiriw operaciyalarin finanslastiriwg’a atap aytqanda, qamsizlandiriw tu’rleri boyinsha ziyanlardi qaplaw, jan’adan jan’a qamsizlandiriw tu’rlerin islep shig’iw ha’mde, kadrlardi tayarlaw ha’m qayta tayarlawg’a ha’m basqalarg’a bag’darlanadi

O’zbekstan Respublikasi Finans Ministrligi ta’repinen 2008- jil 20- noyabrde 107-sani menen tastiyqlang’an “Qamsizlandiriwshinin’ qamsizlandiriw rezervleri haqqinda”g’i Nizam tiykarinda, qamsizlandiriw kompaniyalari iskerliginde qamsizlandiriw rezervleri investiciyag’a bag’darlaw:

• 
  Depozitlerge qoyiw;
  
• 
  Bahali qag’azlar;
  
• 
  Ma’mleketlik obligaciyalar ha’m basqalar a’melge asiriladi. Soni aytip o’tiw kerek Eski Awqam ha’kimiyati da’wirinde elimizde ma’mleket qamsizlandiriw organlarinin’ qarjilari investiciya qilinbaytug’in edi. G’a’rezsizlik sharapati ha’m bazar qatnasiqlarina o’tiw mu’na’sibeti menen qamsizlandiriw sho’lkemlerine investiciya iskerli menen shug’illaniw imkaniyati tuwildi.
  

Son’g’i jillarda Respublikamiz milliy qamsizlandiriwshilarinin’ investicion iskerliginin’ artiwin to’mendegi faktorlarg’a baylanistiriw mu’mkin:

• 
  ba’sekinin’ ku’sheyiwi ha’m qamsizlandiriwdin’ qa’wipli bag’darlarinin’ artiwi;
  
• 
  kapitaldin’ tarawlarda toplaniwi;
  
• 
  qamsizlandiriw biznesi tarawinin’ mug’darliq ko’rsetkishlerinin’ artiwi;
  
• 
  qamsizlandiriwshilardin’ finans bazarinin’ malakali qatnasiwshilari menen mu’nasibetlerdin’ bekkemligi.
  

Qamsizlandiriw bazarinda ba’sekinin’ ku’sheyiwi menen birge qamsizlandiriw sho’lkeminin’ investicion payda mug’dari da artiwi kerek. Ja’han a’meliyatinin’ ko’rsetiwinshe, qamsizlandiriw sho’lkemlerinin’ 60-70 % paydasinin’ investiciyadan keletug’in payda quraydi. Batis qamsizlandiriw kompaniyalari ushin qamsizlandiriw o’z maqseti esaplanbaydi. O’zbekstanda bolsa ko’pg’ana qamsizlandiriwshilardin’ paydasinin’ ko’p bo’legi elege shekem tekg’ana qamsizlandiriw iskerligin ta’miynleydi.