Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq turaqlilig’in ta’miynlew

2.Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ turaqlilig’in ta’miynlewdin’ huqiqiy tiykarlari.

2002-jil 31- yanvarda O’zbekstan Respublikasi birinshi Prezidentinin’ “Qamsizlandiriw bazarin ja’nede erkinlestiriw ha’m rawajlantiriw is- ilajlari haqqinda”g’i pa’rmaninin’ engiziliwi mu’nasibeti menen qamsizlandiriw sistemasinin’ turaqli iskerlik ko’rsetiw ha’mde qamsizlandiriw xizmetleri bazarin jetilistiriw barisinda jan’a imkaniyatlar jaratildi. Usi pa’rmang’a ko’re, qamsizlandiriw sho’lkemleri mu’lkshilik formasina qaramastan, da’ramat(payda) salig’in to’lewden u’sh jil mu’detke azat etildi. Saliq to’lewden bosap qalg’an pul qarjilari qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ materialliq- texnika bazasin bekkemlewge ha’m Respublika regionlarinda agentlik tarmaqlarin ken’eytiriw ha’mde kadrlardi tayarlawg’a sariplaniwi qatan’ tu’rde belgilep qoyildi. Sonday-aq, 2002-jildin’ 5- aprelinde O’zbekstan Respublikasi Oliy Majlisi “Qamsizlandiriw iskerligi haqqinda”g’i jan’a nizamdi qabil qildi. Bul Nizamnin’ qabil qilniwi qamsizlandiriw mu’na’sibetlerinde qatnasiwshi ta’replerdin’ huqiq ha’m ma’plerin nizamli ta’repten qorg’awg’a u’lken u’les bolip qosildi. Qamsizlandiriw tarawin ta’rtipke saliwshi nizamshiliq hu’jjetleri normalari xaliqaraliq standartlarg’a muwapiqlastirildi. Atap aytqanda, rawajlang’an shet ma’mleketlerde bolg’ani siyaqli qamsizlandiriw bazari ha’m uliwmaliq qamsizlandiriw xizmetleri bazari. O’mirdi qamsizlandiriwg’a qa’nigelesken sho’lkemler uliwmaliq qamsizlandiriw tu’rlerin o’tkiziw, kerisinshe uliwmaliq qamsizlandiriw tu’rlerin a’melge asiriwshi sho’lkemler o’mirdi qamsizlandiriw huqiqina iye emesligi nizamda belgilep qoyildi. Bul processler na’tiyjesi bolg’an qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq tuarqliliq jag’dayin ta’miynlewshi ko’plep nizam hu’jjetleri, nizam ha’m qaararlar islep shig’ildi ha’m a’meliyatqa engizildi. “Qamsizlandiriw iskerligi haqqinda”g’i O’zbekstan Respublikasi nizamina ha’m O’zbekstan Respublikasi birinshi Prezidentinin’ “Qamsizlandiriw bazarin ja’nede erkinlestiriw ha’m rawajlandiriwis- ilajlar haqqinda” 2002- jil 31- yanvardag’I PF- 3022- sanli pa’rmanina muwapiq ha’mde qamsizlandiriw sistemasin rawajlandiriwdi xoshametlew, qamsizlandiriwshilardin’ materialliq- texnikaliq bazasin ha’m finansliq turaqlilig’in bekkemlew, olardin’ regionliq wa’killikxanalarin ken’eytiriw ha’m xaliqtin’ qamsizlandiriw sho’lkemlerine bolg’an isenimin asiriw maqsetinde 2002- jil 27- noyabrde O’zbekstan Respublikasi Ministrler Ken’esinin’ “Qamsizlandiriw xizmetleri bazarin ja’nede rawajlandiriw is- ilajlari haqqinda”g’i 413- sanli qarari qabil qilindi. Bul Nizam menen O’zbekstan Respublikasi Finans Ministrligi qamsizlandiriw iskerligin ta’rtipke saliwshi ha’m qadag’alawshi arnawli wa’killikli ma’mleket organi etip belgilendi. Sonday-aq qarar menen qamsizlandiriwshilar ha’m qamsizlandiriw brokerlerinin’ qamsizlandiriw qamsizlandiriw iskerligin licenziyalaw haqqindag’I Nizam tastiyiqlandi. Sol menen birgelikte yuridikaliq shaxslar ushin qamsizlandiriwdin’ iqtiyariy tu’rleri boyinsha jilliq qa’rejetler normativi o’nimler (jumislar, xizmetler)di satiwdan aling’an tu’sim jilliq ko’leminin’ eki procenti mug’darinda belgilendi.

Sonday-aq qamsizlandiriw xizmetlerinin’ ba’seki bazarin ja’nede qa’liplestiriw, qamsizlandiriw iskerliginin’ zamanago’y tu’rlerin rawajlandiiw ha’m sipatin arttiriw, qamsizlandiriwshilardin’ kapitallasiw da’rejesin ko’beytiriw ha’m finansliq turaqlilig’in ta’miynlew, olaardin’ regionliq tarmaqlarin ken’eytiriw, sonday- aq qamsizlandiriwdi ta’rtipke saliw usillarin jetilistiriw maqsetinde O’zbekstan Respublikasi Prezidentinin’ 2007- jil 10- apreldegi PQ-618-sanli “Qamsizlandiriw xizmetleri bazarin ja’nede reformalaw ha’m rawajlandiriw is- ilajlari haqqinda”g’i qarari qabil qilindi. Usi Nizamnin’ shig’ariliwi sebebinen islep shig’ilg’an da’stu’r shen’berinde birqatar maqsetler belgilep alindi. Og’an ko’re iskerlik ko’rsetip atirg’an qamsizlandiriw kompaniyalari 2008- jil 11- yanvarg’a shekem bolg’an mu’ddette ustav kapitali mug’darinin’ usi Nizam menen tastiyiqlang’an mug’darina jetkiziw ha’m qamsizlandiriw bazarinin’ professional qatnasiwshilari haqqindag’i nizamda belgilengen talaplarg’a muwapiqlastiriliwin ta’miynlew ha’m potencial shet el investorlarg’a qarjilardi O’zbekstan Respublikasi qamsizlandiriw tarawina ko’meklesiw siyaqli kriteriyalardin’ kiritilgenligi ha’m qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq turaqlilig’ina ya’ki olardin’ investitsion iskerligine ma’mleket ta’repinen itibar qaratilg’aninan da’lalat beredi.

2008-jil 21-mayda qabil qiling’an O’zbekstan Respublikasi Prezidentinin’ PQ-872-sanli “Qamsizlandiriw xizmetleri bazarin rawajlandiriwg’a tiyisli qosimsha is-ilajlar haqqinda”g’i qararina tiykarlanip iskerlik tu’rine qarap qamsizlandiriwshilardin’ ustav kapitalina jan’a talaplar qoyildi.

Sonday-aq, O’zbekstan Respublikasi Finans Ministrliginin’ 2009-jil 3-iyuldag’i 68-san buyrig’ina ilova “Qamsizlandiriwshilar ha’m qayta qamsizlandiriwshilardin’ investiciya iskerligi haqqinda”g’i Nizam (O’zbekstan Respublikasi A’dillik Ministrliginde 2009-jil 16-iyulda 1982-san menen dizimge aling’an) Respublikamizda qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ investiciya iskerligin a’melge asiriwlari ushin nizamli tiykar bolip xizmet qildi. Usi Nizamda investiciya iskerligi obiektleri, investiciya iskerligine tiyisli talaplar ha’m investiciya iskerligin a’melge asiriw ta’rtipleri toliq jaritip berildi.

O’zbekstan Respublikasi Finans Ministrliginin’ 2008- jil 22-aprelin 41-san buyrig’i menen “Qamsizlandiriwshilar ha’m qayta qamsizlandiriwshilardin’ to’lew qa’bileti haqqinda”g’i Nizami tastiyqlang’an. Usi Nizamda qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ to’lew qa’bileti marjasinin’ jeteligi normativlerge, qamsizlandiriwshi(qayta qamsizlandiriwshi) aktivlerin jaylastiriwg’a tiyisli talaplarg’a ha’m qayta qamsizlandiriw operaciyalarina tiyisli talaplarg’a, sonday-aq usi talaplarg’a a’mel qilmasliq aqibetlerine urg’u berildi. 2014-jil 27- oktyabrde bolsa O’zbekstan Respublikasi Finans Ministrliginin’ 69-sanli “Qamsizlandiriwshilar ha’m qayta qamsizlandiriwshilardin’ to’lew qa’bileti haqqinda”g’i Nizamg’a o’zgertiriw ha’m qosimshalar kiritildi.

Sol menen birqatarda, O’zbekstan Respublikasi Prezidentinin’ “2011-2015-jillarda Respublika finans- bank sistemasin ja’nede reformalaw ha’m turaqlilig’in arttiriw ha’mde joqari xaliqaraliq reyting ko’rsetkishlerine erisiwdin’ ustuvor bag’darlari haqqinda” 2010- jil 26-noyabrde PQ-1438-sanli qararina muwapiq ha’mde qamsizlandiriw iskerligin jetilistiriw, qamsizlandiriwshilardin’ kapitallasiwi ha’m finansliq turaqlilig’in asiriw, sonday-aq qamsizlandiriw xizmetlerinen paydalaniwshilardin’ huqiqlarinin’ qorg’aliwin ta’miynlew maqsetinde, O’zbekstan Respublikasi Prezidentinin’ 2011- jil 31- maydag’i “Qamsizlandiriwshilardin’ finansliq turaqlilig’in ja’nede arttiriwg’a tiyisli qosimsha is- ilajlar haqqinda”g’i PQ-1544-sanli qarari qabil qilindi. Usi Nizamg’a ko’re, qamsizlandiriw iskerligi tu’rlerine qarap, qamsizlandiriwshilardin’ ustav kapitalinin’ minimal mug’darlarin 2012-2014- jillar dawaminda basqishpa- basqish ta’rizde a’melge asiriw barisi belgilep qoyildi.

Qamsizlandiriw sho’lkemlerinde rezerv fondinin’ ju’zege keliwi ta’rtibi tarmaq qa’siyetlerine iye. Rezerv fondi, ayirim a’debiyatlarda rezerv kapitali dep talqin etilgen. Usi rezervtin’ qa’liplesiwi ha’m onnan paydalaniw bag’darlari O’zbekstan Respublikasinin’ “Aksionerlik ja’miyetleri ha’m aksionerlerdin’ huqiqlarin qorg’aw haqqinda”g’i Nizamnin’ 34- statyasinda ko’rsetip o’tilgen. Atap aytqanda, onda: “Ja’miyet ustavinda na’zerde tutilg’an, biraq ustav fondinin’ 15 procentinen kem bolmag’an mug’darda ja’miyet rezerv fondi du’ziledi. Ja’miyettin’ rezerv fondi ja’miyettin’ ustav fondinda belgilengen mug’darg’a jetkenine shekem ha’rjili sap paydadan ma’jbu’riy ajratpalar o’tkiziw arqali sho’lkemlestiriledi. Ha’r jilg’i ajratpalardin’ mug’dari ja’miyet ustavinda na’zerde tutiladi, biraq bul mug’dar ja’miyet ustavinda belgilengen mug’darg’a jetkenine shekem sap paydanin’ 5 procentinen kem bolmawi kerek. Ja’miyettin’ rezerv fondi ko’rilgen ziyandi qaplaw, ja’miyet obligaciyalarin oborottan shig’ariw, imtiyazli akciyalar boyinsha dividendler to’lew ha’m usi Nizamg’a muwapiq akciyalardi satip aliwdi talap qiliw huqiqina iye bolg’an aksionerlerdin’ talabina ko’re aksiyalardi satip aliw ushin go’zlenedi.

Rezerv fondinan basqa maqsetlerde paydalaniw mu’mkin emes dep ko’rsetilgen. Sol orinda aytip o’tiw kerek, aksionerlik ja’miyet formasindag’i qamsizlandiriw sho’lkemlerinen basqa mu’lk formasinda du’zilgen qamsizlandiriwshilar ushin rezerv fondin qa’liplestiriw ma’jbu’riy emes.

Arnawli maqsetke go’zlengen pul jamg’armalari qamsizlandiriw sho’lkemi ta’repinen ga’rezsiz tu’rde onin’ ta’sisshileri qrarina ko’re paydadan ajratpalar o’tkeriw joli menen a’melge asiriladi.

Maqsetli tu’simler ha’m jamg’armalar- basqa ka’rxana, sho’lkemler ha’m shaxslardan ha’mde byudjetten aniq ilajlardi finanslastiriw ushin ajratilg’an pul qarjilari.

Qamsizlandiriwshinin’ finansliq resurslari ha’rdayim ha’rekette boladi ha’m sol sebepli ol pul ag’imi depte ju’ritiledi.

Solay etip, qamsizlandiriw sho’lkemlerinin’ finasliq resurslari degende onin’ o’z qarjlari ha’m jalb qiling’an qarjilari jiyindisi tu’siniledi. Qamsizlandiriwshi finansliq resurslar quraminda jalb qiling’an, yag’niy, qamsizlandiriw rezervleri a’hmiyetli orin iyeleydi. Bunnan tisqari, qamsizlandiriw sho’lkeminin’ finansliq resurslari qa’liplesiwinde investiciya iskerliginen aling’an da’ramatlari da u’lken a’hmiyetke iye.