Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq turaqlilig’in ta’miynlew

Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq turaqlilig’in ta’miynlew

1. 
   Qamsizlandiriw kompaniyalarinda finansliq turaqliliq tu’siniginin’ ekonomikaliq mazmuni ha’m a’hmiyeti.
   
2. 
   Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ turaqlilig’in ta’miynlewdin’ huqiqiy tiykarlari.
   
3. 
   Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq turaqlilig’in ta’miynlewde investicion iskerliktin’ tutqan orni ha’m a’hmiyeti.
   

1. 
   Qamsizlandiriw kompaniyalarinda finansliq turaqliliq tu’siniginin’ ekonomikaliq mazmuni ha’m a’hmiyeti.
   

Finansliq turaqliliq tu’sinigi “to’lewge layaqatliliq” tu’sinikleri menen u’zliksiz baylanisqan. Sol sebepli, bul bo’limde to’lewge layaqatliliq ma’selesine ko’birek itibar qaratamiz. Qamsizlandiriw sho’lkemi nizamshiliq ya’ki sha’rtnamalar arqali belgilengen minnetlemelerdi so’zsiz orinlaw ushin “ to’lewge layaqatliliq marjasi”na, yag’niy aktivlerdin’ minnetlemelerge salistirg’anda artiwina erisiwi lazim.

Qamsizlandiriw kompaniyalari iskerliginin’ finansliq ko’rsetkishlerin analiz qiliwda kompaniya iskerliginin’ to’mendegi eki tiykarg’i ta’repi ajratip ko’rsetiledi. Bular:

• 
  Qamsizlandiriw kompaniyasinin’ to’lew qa’bileti;
  
• 
  Finansliq turaqliliq jag’dayi.
  

Qamsizlandiriwshinin’ (qayta qamsizlandiriwshi) to’lew qa’bileti- qamsizlandiriwshinn’ o’z finansliq minnetlemelerin o’z waqtinda ha’m toliq orinlay aliwi qa’bileti. To’lew qa’biletinin’ tiykari bolip, qa’liplestirilgen ustav kapitali, jeterli qamsizlandiriw rezervleri, sonday-aq qayta qamsizlandiriw sistemasinin’ bar ekenligi esaplanadi.

Finansliq turaqliliq bul- qamsizlandiriw kompaniyasinin’ onin’ iskerligine qolaysiz ishki ha’m sirtqi ta’sirler o’tkerilgende belgili waqit dawaminda to’lew qa’biletinin’ bar da’rejesin saqlap qaliw imkaniyati dewimiz mu’mkin.

Qamsizlandiriw kompaniyalarinin’ finansliq turaqlilig’inin’ tu’rli ta’replerin sa’wlelendiriwshi finansliq ko’rsetkishler to’mendegi gruppalarg’a bo’linedi:

Isenimlilik ko’rsetkishleri bul bar pul qarjilari ha’m aktivlerdi satiw esabina qamsizlandiriw kompaniyasi ta’repinen minnetlemeler o’z waqtinda orinlaniwin ta’miynlew qa’biletin an’latadi. Oni an’latiw ushin shishilinsh ya’ki ag’imdag’i isenimlilik koeffitsientlerinen paydalaniladi.

Finansliq turaqliliq ko’rsetkishleri (kapital tuzilmasi)- kompaniyani finanslastiriw dereklerinde jeke ha’m qariz qarjilari qatnasin sa’wlelendiredi, yag’niy kompaniyanin’ finansliq g’a’rezsizlik da’rejesin an’latadi. Bul bolsa kompaniyalar turaqlilig’inin’ tiykarg’i qa’siyeti esaplanadi. Oni an’latiw ushin to’lew qa’bileti ha’m finansliq g’a’rezsizlik koeffitsientlerinen paydalaniladi.

Rentabellik ko’rsetkishleri bul qamsizlandiriw kompaniyalari iskerliginin’ paydalilig’in ko’rsetedi. Oni an’latiw ushin qamsizlandiriw iskerligi rentabelligi, jeke kapital rentabelligi, aktivler rentabelligi, qa’rejetler rentabelligi, investiysiyalar rentabelligi koeffitsientlerinen paydalaniladi.

Investiciya portfelinin’ sipati bul- qamsizlandiriwshinin’ investiciya strategiyasi onin’ passivleri du’zilmesine qanshelli sa’ykes keliwi, sonday- aq investitsiya da’ramatlarinin’ kompaniya da’ramatlilig’inin’ uliwma da’rejesine ta’siri da’rejesin aniqlaw a’hmiyetli.

Qamsizlandiriw iskerligi ko’rsetkishleri qamsizlandiriw kompaniyasinin’ tiykarg’i iskerligi na’tijeliligi ta’miynlengen rawajlaniw strategiyasin a’meliy ta’repten a’melge asiriw qa’bileti, kompaniyanin’ isbilermenlik ko’nlikpesi, taraw qa’terlerinin’ kompaniya iskerligine ta’sir da’rejesin bahalaw ko’rp shig’iladi ha’m bahalanadi. O’zinin’ ku’shli ta’replerinen maksimal paydalaniw ha’m o’zinin’ ha’lsiz ta’replerin joq etiw ushin onin’ ag’imdag’i iskerliginde ja’mlesedi. Qamsizlandiriw kompaniyalari tiykarg’i iskerligin analizlewde to’mendegi faktorlar ko’rip shig’iladi. Ma’selen: qamsizlandiriw operaciyalari na’tijeliligi bul to’mendegi operaciyalar na’tiyjeliligin sa’wlelendiriwshi ko’rsetkishler qatarina kiredi:

• 
  Qamsizlandiriw zapaslari menen ta’miynlengenlik;
  
• 
  Qamsizlandiriw to’lemleri koeffitsienti;
  
• 
  Qamsizlandiriw premyalari ha’m minnetlemelerdin’ o’siwi;
  
• 
  Qamsizlandiriw portfelinin’ balanslilig’i;
  
• 
  Qayta qamsizlandiriw operaciyalarinin’ na’tiyjeliligi;
  
• 
  Qamsizlan diriwda du’ziletug’in sha’rtnamalar dinamikasi;
  
• 
  Ko’rsetilgen xizmetlerdi diversifikatsiya qiliw;
  
• 
  Kompaniyanin’ tarif siyasati;
  
• 
  Is ju’ritiw koeffitsienti ha’m basqalar.
  

Qamsizlandiriw kompaniyasinin’ finansliq turaqliliq reytingi kompaniya ta’repinen usinilg’an mag’liwmatlar tiykarinda, sonday-aq “SAIPRO” isenimli dep lazim tapqan ashiq dereklerden aling’an mag’liwmatlar tiykarinda beriledi. Sol menen bir qatarda to’mendegi mag’liwmat derekleri reyting bahalaw ushin tan’lap alinadi:

• 
  Finansliq esaap- kitap formalari;
  
• 
  Buxgalteriya balansi;
  
• 
  Finansliq na’tiyjeler haqqinda esabat.
  

Qamsizlandiriw sho’lkemleri basqa finansliq institutlar, atap aytqanda, bankler, investiciya kompaniyalari, lizing sho’lkemleri menen bir qatarda finansliq sistemanin’ tiykarg’i buwinlarinan biri esaplanadi. Barliq finans institutsiyalarinin’ uliwmaliq qa’siyeti sonda, olardin’ ha’rbir arnawli pul fondlarinin’ qa’liplesiwi ha’m olardi basqariw menen shug’illanadi. Biraq, iskerlik bag’darlari boyinsha finans institutlari bir- birinen pariq qiladi.

Qamsizlandiriw sho’lkemlerinde finansliq resurslardin’ qa’liplesiwi to’mendegi jag’daylar menen baylanisli:

• 
  Qamsizlandiriw isbilermenlik xizmetinin’ a’hmiyetli formasi sipatinda qamsizlandiriw mu’na’sibetleri qatnasiwshilarinin’ risklerin finanslastiriwg’a qa’nigelesken;
  
• 
  Qamsizlandiriw qorg’aniw taqdim etiw maqsetinde o’zine ta’n qa’siyetke iye bolg’an anawli pul fondlari qa’liplesedi, onin’ tiykarinda riskler transferi jatadi.
  

Qamsizlandiriw sho’lkemlerinin’ finansliq jag’dayi texnik qamsizlandiriw riskleri ha’m investitsiya riskinin’ ta’sirine beriliwshi ko’plep faktorlarg’a baylanisli.

Qamsizlandiriw kompaniyasinin’ finansliq resuslarinin’ qa’liplesiwi ha’m olardan paydalaniw processi nemis alimi G.Lukarsh ta’repinen izertlengen. To’mende qamsizlandiriw sho’lkemi finansliq resurslarinin’ qa’liplesiw processi keltirilgen:

Finansliq resusrlar

O’z qarjilari

Jalb qiling’an qarjilar

Qamsizlandiriw sho’lkemin du’ziw processinde o’z qarjilari qa’liplesiwinin’ tiykarg’i ha’m jalg’iz finansliq deregi ustav kapital esaplanadi.

Qamsizlandiriwshi wa’killikli ma’mleket organi ta’repinen ornatilg’an ta’rtipte belgili mug’dardag’i o’z qarjilarina iye boliwi lazim. O’zbekstan Respublikasinin’ “Qamsizlandiriw iskerligi haqqinda”g’i Nizamnin’ 12- statyasinda qamsizlandiriwshilardin’ ustav fondina aniq talaplar belgilengen. Bug’an to’mendegilerdi ko’rsetip o’tiw mu’mkin: “Qamsizlandiriwshilar ustav fondinin’ en’ kem mug’dari O’zbekstan Respublikasi Ministrlar Ken’esi ta’repinen belgilenedi. Qamsizlandiriwshi ustav fondinin’ keminde 90 payizi qatnasiwshilardin’ pul qarjilarinan qa’liplestiriledi. Qamsizlandiriwshinin’ ustav fondin qa’lplestiriw ushin kreditke, girewge aling’an qarjilardan ha’m basqa qiling’an qarjilardan paydalaniwg’a jol qoyilmaydi. Qamsizlandiriwshinin’ ustav fondina licenziya alinatug’in waqitqa shekem qamsizlandiriwdin’ qatnasiwshilari ta’repinen to’lengen boliwi kerek”.

Qamsizlandiriwshi finansliq resurslardin’ u’lken bo’legi jalb etilgen qarjilar esabinan qa’liplesedi. Qamsizlandiriwshi ta’repinen qamsizlandiriw xizmetlerin ko’rsetiw esabina qamsizlaniwshi to’leytug’in qamsizlandiriw premyalarinin’ salmaqli bo’legi qamsizlandiriw rezervlerinde saqlanadi. O’z na’wbetinde rezervtegi pul qarjilari qamsizlandiriw ha’diysesi ju’z beriwi aqibetinde jetkizilgen ziyanlardi qaplaw ushin jumsaladi. Sonday-aq, kelip tu’sken qamsizlandiriw premyalarinin’ belgili bir bo’legi qamsizlandiriwshinin’ is ju’ritiw qa’rejetlerin finanslastiriwg’a sariplanadi.

Qamsizlandiriwg’a iri risklerdi qabil qiliw, ayirim qamsizlandiriwshilardin’ o’z moynina alg’an minnetlemelerin o’z waqtinda orinlay almasliq jag’dayin ju’zege keltiredi. Sol sebepli, qamsizlandiriw kompaniyalari to’lew qa’biletin normada saqlaw ushin qaayta qamsizlandiriw mexanizminen paydalanadi. Qayta qamsizlandiriw qamsizlandiriwshi ta’repinen qabil qiling’an risktin’ ma’lim bir bo’legi tiyisli qayta qamsizlandiriw sha’rtnamalarina tiykarlanip qa’nigelesken qayta qamsizlandiriw kompaniyasina ya’ki shig’iwshi qayta qamsizlandiriw operaciyalarin a’melge asiriw huqiqina iye qamsizlaniriw kompaniyalarina uzatadi. Qamsizlandiriwshinin’ finansliq resurslari qa’liplesiwinin’ a’hmiyetli dereklerinen biri- bul qamsizlandiriw kompaniyasi ta’repinen investitsiya iskerligin a’melge asiriw esaaplanadi. Qamsizlandiriw kompaniyalarina investiciya iskerligi menen shug’illaniw huqiqi nizam menen belgilengen. Ma’selen, O’zbekstan Respublikasinin’ “Qamsizlandiriw iskerligi haqqinda”g’i Nizami 6¹- statyasinda qamsizlandiriwshilardin’ arnawli wa’killikli ma’mleket organi belgileytug’in ta’rtipte ha’m sha’rtlerde investiciya iskerligin a’melge asiriw mu’mkinligi ko’rsetilgen”. Qamsizlandiriwshinin’ investiciya iskerliginen alg’an da’ramatlari onin’ finansliq turaqli iskerlik ko’rsetiwinin’ tiykari ha’m ekonomikanin’ pul qarjilarina bolg’an mu’taa’jligin qanaatlandiriwshi tiykarg’i faktorlardan biri.

Qamsizlandiriwshinin’ finansliq resurslari qamsizlandiriw sha’rtnamasi du’zilgen waqittan baslap, qamsizlandiriw qaplamalarin to’lew menen baylanisli o’z minnetlemelerin orinlawdi, sonday-aq, investiciya iskerligin a’melge asiriw, is ju’ritiw qa’rejetlerin finanslastiriwdi a’melge asiriw ushin za’ru’r bolatug’in pul da’ramatlari ha’m tu’simlerine shekem o’zinde sa’wlelendiredi. Qamsizlandiriw sho’lkemi finansliq resurslardin’ ko’lemi ha’m qurami qamsizlandiriwg’a qabil etilgen risklerdin’ ko’lemi ha’m quramina sa’ykes keliwi kerek. Finansliq resurslar qurami to’mendegilerden quralg’an:

• 
  O’z qarjilari: Ustav fondi, qosimsha kapital, rezerv kapital, bo’listirilmegen payda, maqsetli tu’simler ha’m finanslastiriw ha’m arnawli maqsetke bag’darlang’an jamg’armalar.
  
• 
  Jalb qiling’an qarjilar. Qamsizlandiriw rezervleri, kredit ha’m qarizlar, kreditor qarizlar.
  

Qamsizlandiriwshinin’ pul qarjilari oborotinda qatnasatug’in barliq pul qarjilari o’z ha’m jalb qiling’an qarjilarg’a bo’linedi. O’z qarjilari quramina ustav fondi, qosimsha ha’m rezerv kapital, bo’listirilmegen payda, maqsetli tu’simler ha’m arnawli maqsetke bag’darlang’an pul qarjilari kiredi.

Qamsizlandiriw sho’lkeminin’ ustav kapitalinin’ tiykarg’i sha’rtnamasina muwapiq onin’ qatnasiwshilari ta’repinen qa’liplestiriledi. O’zbekstan Respublikasinin’ a’meldegi nizamshiliq hu’jjetlerine ko’re qamsizlandiriwshi ustav kapitalina ornatilg’an talap iskerlik jo’nelislerine qarap bir- birinen pariq qiladi. Ma’selen, uliwmaliq qamsizlandiriw iskerligin a’melge asiriwshi qamsizlandiriwshilar ha’m o’mir qamsizlandiriwin a’melge asiriwshi qamsizlandiriwshilar ushin belgilengen ustav fondinin’ en’ kem mug’dari bir- birinen pariq qiladi. Bunnan tisqari, ma’jbu’riy qamsizlandiriw tu’rlerin a’melge asiriw ushin da qamsizlandiriw sho’lkeminde nizamshiliq hu’jjetlerine belgilengen mug’darda ustav fondi qa’liplesken boliwi kerek.