Qalandarova baxtigul ozod qizi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar nutqini o‘stirish va tafakkurini rivojlantirish usullari

Sindirsam nima bo‘ladi?

Yomon bo‘ladi, ax bo‘ladi.

Biz ushbu nutqiy vaziyatda bola tomonidan “ax” so‘zining ma’nosini qay tarzda izohlanishi bilan qiziqib, unga quyidagi savolni berdik:

• 
  “Ax” deganda nimani tushunasan?
  
• 
  Ax – tayoq yiysan dagani.
  

Bolalar tomonida polisemantik so‘zlarning faqat bir ma’noda idrok etilishi ular bilan muloqot jarayonida o‘ziga xos nutqiy vaziyatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Mira’li Sultonov (6 yosh)ga ona tili fani bo‘yicha bilim darajasini belgilash maqsadida shunday vazifa beriladi:

• 
  “Men toqqa chiqdim” gapidagi egani aniqlagin-chi!
  

Shu vaziyatda Hilolaxon Erkinova (5 yosh-u 4 oy) zudlik bilan suhbatga qo‘shilib:

• 
  Gappi egasi Mira’li akam, - deb javob berdi.
  

Demak, ona tilidagi nutqni o‘zlashtirish va undan foydalanish jarayonida bola tomonidan bir nutqiy vaziyatda muayyan ma’noda qo‘llangan so‘z boshqa bir nutqiy vaziyatda ham aynan shu ma’noni ifodalashga xizmat qiladi. Irodaxon Erkinova (7 yosh) singlisi Hilolaxon Erkinova ( 6 yosh) ga qarab, shunday deydi:

• 
  Mani kallam hech qachon yorilmagan.
  
• 
  Kallangiz makkam akan.
  

Bu o‘rinda bola tomonidan istifoda etilgan “makkam” so‘zi “qattiq” ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi. Bolada so‘zning ma’nolarini chuqur anglab yetish imkoniyati mavjud bo‘lmasa-da, u kundalik muloqot jarayonida mazkur leksemaning “qattiq” tushunchasini ifodalashi haqida amaliy ko‘nikma hosil qilgan.
Kuzatishlar shuni ko‘rasatadiki, bolalar tafakkurining kengayib borishi ko‘p jihatdan ularning perseptiv qobilyati bilan bevosita bog‘liq. Bolalar tomonidan kattalar nutqining tushunilish darajasini belgilovchi asosiy omillardan biri ularning yosh xususiyatlaridir. Buning sababi shundaki, bola 4 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan davrda kattalar nutqiga oid so‘zlarning ma’nolarini tushunishda qiyinchiliklarga duch kelsa, vaziyatdan chiqishning qulay yo‘llarini o‘ylab topishga harakat qiladi. Natijada bolaning kattalarga bergan javoblari til va tafakkur qonuniyatlariga nomuvofiq tarzda ifodalanadi. Aka-uka Sardor (7 yosh) va Sanjar (4 yosh-u 9 oy) Erkaboyevlarning yuz tuzilishi hamda xarakter-xususiyatlarini o‘zaro qiyoslagan holda, ularga quyidagicha savol berildi:

• 
  Sardor! Nima uchun Sanjar senga o‘xshamaydi? Sardor savolga javob bera olmay, o‘ylanib qoldi.
  
• 
  Sanjar! Sen nega Sardorga o‘xshamaysan?
  
•