Qalandarova baxtigul ozod qizi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar nutqini o‘stirish va tafakkurini rivojlantirish usullari

Qiz bo‘laman

Hozir o‘g‘il bolamisan?

Boshim kal bo‘ganida o‘rtoqlarim ustimdan kulishadi-yu!

Bolaning nutqiy muloqotida kuzatilgan ushbu hodisani grammatik aspektda tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Malikaning boshida sochi yo‘q bo‘lganligi uchun (sochi oldirilgan) o‘rtoqlari uni “o‘g‘il bola” deb masxara qilishadi. Bu o‘rinda bolaning Qiz bo‘laman tarzida bergan javobi orqali “katta bo‘lsam, sochim o‘sadi” degan mazmun anglashiladi. O‘zbek bolalarining verbal muloqotida kuzatiladigan yuqoridagi singari nutqiy ifodalarni lingvistik pressuppozisiya hodisasining muayyan turi sifatida etirof etish mumkin.
Shunday holatlar ham kuzatiladiki, bola shaxslararo muomila-munosabatda keng qo‘laniladigan mavhum tushuncha ifodalovchi so‘zlarning ma’nolarini to‘liq anglamagan holda qabul qilib, kommunikasiya jarayonida ulardan ijodiy foydalanadi. Hilolaxon Erkinova (5 yosh)ga quyidagicha murojaat qilindi:

• 
  Oyijoninga kattakon rahmat deb qo‘y!
  
• 
  Sizgayam kattakon arzimidi.
  

Ko‘rinadiki, bola Urganch shahar shevasi vakillarining kommunikativ faoliyatida “arzimiydi” tarzidagi lug‘aviy birlikning tashakkur bildirish maqsadida qo‘llanadigan “rahmat” so‘ziga javob sifatida ishlatilishini eshtish sezgisi orqali o‘zlashtirib olgan. Ammo u o‘zbek muloqot xulqiga xos xususiyatni aks ettiruvchi mazkur leksik birlikning ma’nosini aniq tushunmaganligi sababli o‘ziga xos nutqiy vaziyatni yuzaga keltirgan.
Bolalar bilan muloqot jarayonida ozbek tilidagi leksik valentlik nazariyasi¹ talablariga mos kelmaydigan yuqoridagi kabi nutqiy qurilmalar ko‘p uchraydi. Sarvarbek Umarov (3 yosh-u 6 oy) ga uning bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqini alohida e’tiborga olgan holda shunday savol beradi:

• 
  Qachon maktabga borasan?
  
• 
  Bog‘cham tamom bo‘lsa, maktabga boraman.
  
• 
  Maktabda nechta baho olasan?
  
•