Qalandarova baxtigul ozod qizi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar nutqini o‘stirish va tafakkurini rivojlantirish usullari

Nima uchun bugun bog‘chaga bormading?

Vatan uchun. Siz o‘qishga bordizmi?

Yo‘q.

Nimaga?

Vatan uchun.

Ushbu holat bola uchun qiziqarli bo‘lib tuyulganligi bois, u kulib yubordi. Oradan olti kun o‘tganidan so‘ng Malika bilan yana suhbatlashdik. U muloqot jarayonida berilgan barcha savollarga Vatan uchun, - deb javob berdi.
O‘zbek bolalar nutqi ustida olib borilgan kuzatuv natijalariga tayanib shuni ham ta’kidlash joizki, ayrim hollarda “o‘shanga” so‘zi bolaning ruhiyatidan salbiy o‘zgarishlar yoki “nima uchun?” degan savolga aniq javob topa olmaganligi tufayli vaziyatdan chiqishni yengillashtirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Aslida bola javob berishning bu usulini kattalar nutqidan o‘zlashtiradi.
Ba’zan bolada kattalar tomonidan berilgan savolga javob mavjud bo‘lsa ham, fikrni ifodalash jarayoni murakkab kechadi. Bunday holat bola so‘z zahirasida u yoki bu tushunchaga mos leksik vositaning mavjud emasligi natijasida yuz beradi: Xojimurod Erkinov (1 yosh-u 8 oy) ga muzlatkichni ko‘rsatib, bu nima deb so‘ralganida, u Muni (Munira) deb opasining ismini aytadi. Ko‘rinadiki, bola bilan suhbat jarayonida beriladigan savollar uning yosh jihati, individual-psixologik xususiyatlari va ayni vaziyatdagi ruhiy holatini hisobga olgan holda tuzilishi zarur. Chunki bola maktabgacha yosh davrida signifikativ funksiyani bajaruvchi lug‘aviy birliklarning ma’no qirralarini yetarli darajada anglamaydi. Xojimurod Erkinov (3 yosh-u 5 oy) ni onasi erkalab shunday deydi:

• 
  Yomon shokoladsan-a!
  
• 
  Yo‘q, yaxshi shkalatman.
  

Bu yosh davrida bola muayyan narsa-buyum nomini ifodalovchi leksemaning kattalar nutqida boshqa bir mavhum tushunchani ifodalash maqsadida ishlatilganligini ham to‘liq idrok eta olmaydi. Kichik yoshdagi bolalarning situativ muloqotida bu tarzda yuzaga keluvchi nutqiy hodisalar ular lug‘at zahirasining perseptiv xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi: Muniraxon Erkinova(2 yosh)ga “Inson!”, - deb murojaat qilinganida, u Man insonmasman, deb yig‘lab yuborsa, Qobulova Mas’uda (3 yosh-u 8 oy)ni buvisi “Qimmat qizim!” – deb maqtaganida, u Yo‘q Zumradman, - deb javob beradi.
Amaliy izlanishlar davomida bola tomonidan bildirilgan fikrning mazmuni uning nutqida implisit holatda aks etishi ham kuzatiladi. Bunga Malika Abduhalilova (4 yosh-u 9 oy) bilan bo‘lgan quyidagi dialogik suhbatni misol qilib keltirish mumkin:

• 
  Katta bo‘lganingda kim bo‘lmoqchisan?
  
•