Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

Quyosh, yer va oy to‘g‘risidagi ma’lumotlar
Quyosh massasi, kg 
1,99·10
30 
Quyosh radiusi, m 
6,96·10
8
Yerdan quyoshgacha o‘rtacha masofa, m 
1,496·10
11 
Yer massasi, kg 
5,976·10
24
Yerning o‘rtacha radiusi, m 
6,371·10
6
Yerning o‘z o‘qi atrofida to‘la aylanish vaqti 
23 h 50 min 4,09 s 
Oy massasi, kg 
7,35·10
22
Oy radiusi, m 
1,737·10
6
Oy sirtida erkin tushish tezlanishi, m/s
2
1,623 
Oyning yer atrofida aylanish davri 
27 d 7 h 43 min 
Oydan yergacha o‘rtacha masofa, m 
3,844·10
6 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 17 - 
- 17 - 
21. Kosmik tezliklar 
I. Jismni yer sirti atrofida aylana trayektoriya bo‘ylab harakatlanishi 
uchun zarur bo‘ladigan minimal tezlikka 1 – kosmik tezlik deyiladi. 
Uning harakat trayektoriyasi: aylana 
2
2
R
mM
G
R
m
=
u
(
)
R
R
g
h
;
h
R
R
g
h
R
g
;
h
R
M
G
s
km
8
s
km
9
,
7
R
g
R
g
;
R
M
G
2
2
s
2
s
h
h
h
h
s
I
yer
s
s
s
-
u
=
+
=
u
+
=
u
+
=
u
»
=
=
u
=
u
=
u
Xulosa: Biror sayyoradan kosmik raketa uchirilsa, uning tezligi 
raketaning massasiga bog‘liq emas. U sayyoraning massasiga, 
radiusiga va erkin tushish tezlanishiga bog‘liq. 
1. Sayyora yaqinidagi yo‘ldoshning 
aylanish davri: 
s
3
g
R
2
T
GM
R
2
T
p
=
p
=
2. Sayyoradan h balandlikdagi 
yo‘ldoshning aylanish davri: 
(
)
(
)
2
s
3
3
R
g
h
R
2
T
GM
h
R
2
T
+
p
=
+
p
=
3. Sun’iy yo‘ldosh sayyorani T davr bilan 
aylanib chiqish uchun qanday balandlikda 
uchish kerak: 
R
4
T
R
g
h
3
2
2
2
s
-
p
=
4. [Aylana bo‘ylab notekis harakat yoki 
sun’iy yo‘ldoshlar, sayyoralarning 
harakatida Kepler qonunlari o‘rinli 
bo‘ladi.] 
2
2
2
1
3
2
3
1
T
T
R
R
=
5. Sayyora atrofida aylana trayektoriya 
bo‘ylab harakatlanayotgan jism 1 – 
trayektoriyadan 2 – trayektoriyaga 
o‘tganda uning tezligi quyidagicha 
o‘zgaradi: 
1
2
2
2
1
1
2
3
2
1
R
R
T
T
=
÷
ø
ö
ç
è
æ
u
u
=
÷
ø
ö
ç
è
æ
u
u
II. Jismni yerning tortish kuchini yengib chiqib quyosh yo‘ldoshi 
bo‘lib qolishi uchun zarur bo‘ladigan minimal tezlikka 2 – kosmik 
tezlik deyiladi. 
Uning harakat trayektoriyasi: parabola 
s
km
2
,
11
R
g
2
R
M
G
2
;
R
mM
G
2
m
s
II
2
=
=
=
u
=
u
III. Jism quyosh sistemasining tortish kuchini yengib chiqib 
gallaktikaning yo‘ldoshi bo‘lib qolishi uchun zarur bo‘ladigan 
minimal tezlikka 3 – kosmik tezlik deyiladi. 
Uning harakat trayektoriyasi: giperbola 
s
km
67
,
16
III
=
u
6. Quyosh tizimidagi sayyoralar: 
Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun 
7. Yer qora tuynukka aylanishi uchun yerning 2 – kosmik tezligi 
yorug‘lik tezligiga teng bo‘lishi kerak: 
mm
9
c
GM
2
R
;
R
GM
2
c
2
=
=
=