Qadimgi Mesopotamiya Reja

Savdo. Qulchilikning rivojlanishi. Hammurapi qonunining 129 - moddasiga ko‘ra, er - “xo‘jayin” (bel ashshatim) bo‘lib, xotin erining izmida edi. Er xotin olishda qaynataga ma'lum haq to‘lagan va ayol erining cho‘risi hisoblangan. Bu qonunga ko‘ra, er-xotindan biri bevafolik qilganida, erga bir jazo, xotiniga esa boshqacha jazo tayinlangan. Er vafo qilmasa, xotin sepini olib otasining uyiga ketishi mumkin bo‘lgan, ammo bevafolik qilgan ayolni suvga tashlash lozim bo‘lgan. Nikoh ahdida aytilishicha, o‘z eridan yuz o‘girgan xotiniga eri qullik tamg‘asini bosib, sotib yuborish huquqiga ega bo‘lgan. Ayolning mol-mulk huquqi cheklab qo‘yilgan. Beva ayol mol - mulkiga o‘zi to‘la-to‘kis egalik qila olmagan. Qonun chiqaruvchi turli yo‘llar bilan oila mulkini imkon qadar bir oila qo‘lida saqlab qolishga uringan. Bola otasining mulki hisoblangan. Hammurapi qonunining 14 - moddasiga ko‘ra, ozod odamning yosh bolasini o‘g‘irlab ketgan kishi qatl qilingan. Bobilda asta-sekin parchalanib ketayotgan jamoa yer egaligi bilan bir qatorda yirik podsho yer egaligi ham mavjud edi. Vorissiz qolgan yerlarga egalik qilish huquqi yerlarning kengaytirish imkonini bergan. O‘sha davrga oid hujjatlardan birida shunday deyiladi: “Bu odam vafot etdi. Uning yerlarini Shamashxasirga (Larsada podsho yerlarini boshqaruvchi kishiga) topshiring”. Hukmdorning ulkan yer-mulklaridan, asosan, qullarni ishlatuvchi podsho saroy boshqarmasi bilan birga, bu yerlarning bir qismini ijaraga olganlar foydalangan. Ijarachi, ijara hujjati, ijaraga olingan yer, ijara haqqi kabi tushunchalarni anglatgan maxsus atamalar mavjudligi yerni ijaraga berish keng tarqalganligini ko‘rsatadi. Quruq yer ijaraga olinsa, bunda juda oz ijara haqi, shunda ham ikkinchi yili to‘langan. Ba'zan bir necha kishi sherik bo‘lib ijaraga yer olgan, bu yerni birgalikda ishlab, ijara haqi va boshqa xarajatlar to‘langanidan keyin qolgan hosil o‘rtada teng taqsimlangan. Ana shunday guruh bo‘lib ijaraga yer olish, kambag‘allar soni ortib borayotganligi va aholi keskin ijtimoiy tabaqalanganini ko‘rsatadi.