Q yoʻldoshev, V. Qodirov, M. yoʻldosheva

a) tarbiyaviy maqsad – oʻquvchilarda oʻzgalar baxtsizligi hisobiga kun koʻruvchi manfaatparast, xudbin kimsalarga nafrat, ojizlarga xayrixohlik, zulmga isyon singari maʼnaviy xislatlarni shakllantirish;
b) taʼlimiy maqsad – sinf oʻquvchilarini adib hikoyalari bilan tanishtirish, ulardagi obrazlar ruhiyatini tahlil qilish, yozuvchining soʻz qoʻllash mahoratini anglatish;
d) rivojlantirish maqsadi – oʻsmirlarda oʻzgalarning tuygʻularini his etish, dardkashlik sifatlarini qaror topdirish.
“Oʻgʻri” hikoyasi tahlilini uning birinchi jumlalaridan boshlagan maʼqul. “Oʻgʻri”ni matnga ergashib tahlil qilish koʻproq samara beradi. Negaki, hikoyada badiiy maqsadga xizmat qilmaydigan, qahramonlar tabiatini ochishga qaratilmagan birorta ham badiiy vosita yoʻq. Shu bois xuddi lirik asarlarni tahlil qilganday mazkur hikoyani ham matnga ergashish usuli bilan oʻrganish samarali boʻladi. Oʻquvchilar diqqati, avvalo, kampirning tong qorongʻusida turishi va hoʻkizidan xabar olishi sabablarini topishga qaratilishi kerak. Yozuvchi kampirning saharxezligini shunchaki odat tarzida emas, balki zaruriyat taqozosi sifatida koʻrsatadi: u xamir qorishi kerak. Hikoya davomida kampirga dastyorlik qilishi mumkin boʻlgan kishi tasviri koʻrinmaydi. Demak, kampir kundalik yumushlar koʻpaymay, quyosh qizib ketmay turib, non yopishga ulgurishi lozim. Buning ustiga, keksayib qolgan choli nonushtaga issiq va yumshoq non yeb ketsa yana ham yaxshi boʻladi.
Oʻquvchilar eʼtibori xamir qilgani turgan kampirning ne bois hoʻkizdan xabar olganiga qaratiladi. Har kim oʻziga eng qimmatli hisoblangan narsasidan bot-bot xabardor boʻlib turadi. Farzandli ona hamisha bolalaridan xabardor boʻlishga, badavlat odam boyligidan xabar olib turishga intiladi. Cholu kampirning uyida bir-birlaridan keyingi eng qimmatbaho narsa: hoʻkiz! Shu bois kampirning tongda turib undan xabar olishi ham tushunarli, ham ishonarli.
Oʻquvchilar hikoyadagi birgina tovushdan iborat “O!..” gapi tashiydigan maʼnoga, ifodalaydigan ruhiy holatga diqqat qilishlari lozim. Bu tovush–gap zamirida kampir tushgan holat, tuygan kechinmayu sezimlar qanchalik aniq aks etganligini tekshirishsin. Soʻng bolalarning diqqati: “Dehqonning uyi kuysa kuysin, hoʻkizi yoʻqolmasin” jumlasiga koʻchiriladi. Oʻta kambagʻal odamda havas boʻlmaydi. Chunki qashshoqlik insonni orzulardan ham mahrum qiladi. Havas – imkoniyatdan tugʻiladigan hodisa. Shu bois dehqonning uyi – meʼmorchilik obidasi emas, “bir qop somon, oʻn-oʻn beshta xoda, bir arava qamish” bilan tiklanadigan kulba. Binobarin, uning kuyib ketishi uy egasi uchun katta yoʻqotish emas.
Oʻquvchilar hoʻkizning yoʻqolganini bilgan kampirning nima qilganiga diqqat qilsinlar. U hamma ayollarning qurolini ishga soldi: dodladi. Boshqacha boʻlishi mumkinmidi? Oʻsmirlar bu haqda oʻylab koʻrishsin. Hikoyaning bundan keyingi jumlasi yanada gʻalati va asosiy tasvirga aloqasi yoʻqqa oʻxshaydi: “Odamlar dod ovoziga oʻrganib qolgan: birovni eri uradi, birovning uyi xatga tushadi”... “Odamlar dod ovoziga oʻrganib qolgan...” boʻlsa, demak, bu holat tez-tez takrorlanib turadi. Axir, oʻzbek andishali, ovozini balandlatishdan iymanadigan xalq-ku! Ayniqsa, uning ayoli... Buning ustiga, voqea yuz bergan zamonlarda odamlar ichkilik balosiga yoʻliqmagani bois janjalga sabab kamroqday edi. Binobarin, ayollarning dod solishiga hojat yoʻqday edi.
Bir narsani hisobga olish kerakki, qaram xalq hech qachon toʻkis yashamaydi. Yaʼni Rossiya qoʻli ostida boʻlgan bobolarning koʻpchiligi faqir hayot kechirganlar. Kambagʻallik azobini esa, eng avval, ayollar tortadi. Chunki roʻzgʻorni ular yuritishadi, bor-yoʻqlikni ular yaxshi bilishadi. Ustiga ustak, ular – onalar. Farzandlarining ehtiyojlarini qondirish tashvishi ularning zimmasida. Shu bois ular mustamlaka yurtning nochor erkagini: “u yoʻq, bu yoʻq”, deb tinmay “egovlash”ga mahkumdirlar.
Erkak ham roʻzgʻorining toʻkis emasligini yaxshi biladi-yu, ammo uni toʻkis qilish chorasini topolmaydi. Xotin esa, oʻz tabiatidan kelib chiqib, har kuni nimaningdir yoʻqligini eslatishdan charchamaydi. Kemtiklik butlanavermagach, norozi boʻladi, eriga gap qaytaradi. Oʻzbekning erkagi ayolidan gap eshitishga oʻrganmagani bois kambagʻalchilikni tugʻdirgan sababni bartaraf etish yoʻlini emas, balki norozi boʻlaverib hamiyatiga tekkan ayolining isyonini bartaraf etish yoʻlini izlaydi. Va topadi: uni kaltaklaydi.
Oʻzbek ayoli, odatda, erining kaltagiga dod solavermaydi. Agar oʻz aybi uchun kaltak yesa, hech kimga bildirmaydi. Dod solish u yoqda tursin, birovga “tish yormaydi”, ammo janjal kambagʻallik tufayli kelib chiqsa-yu, musht bilan yakunlanadigan boʻlsa, endi bizning ayolni maʼzur tutasiz. U erining kambagʻalligini, oʻzining baxtsizligini yetti mahallaga yoyadi. Oʻzbek uchun kambagʻallik – isnod. Ajdodlarimiz hamisha shundan xijolat boʻlib kelishgan. Hamon shunday...
Oʻquvchilar diqqati dod ovozi tugʻilish sabablarining ikkinchi qismiga ham qaratilishi kerak: “...birovning uyi xatga tushadi”. Bugungi oʻquvchi dastlab bu jumlani tushunmaydi. Shuning uchun oʻqituvchi jumlaga oydinlik kiritishi kerak. Kambagʻal odam tirikchilik oʻtkazish, oilaning ochlikdan patorat topib ketmasligi uchun badavlat odamdan qarz oladi. Qarz qachondir toʻlanishi kerak. Vaqtida toʻlanmagan qarz evaziga qarzdorning pichoqqa ilinadigan mulki “xatga olinadi”, yaʼni birovning nomiga oʻtkaziladi.
Kambagʻalda qanday mulk boʻlishi mumkin? Bolalari bilan yashab turgan “bir qop somon, oʻn-oʻn beshta xoda, bir arava qamish”dan bino qilingan uy-da! Uysiz qolgan odamning ahli ayoli dod solishi tabiiy. Adib hikoyada: “Ammo kampirniig dodiga odam tez toʻplandi”,- deb taʼkidlaydi. Oʻquvchilar oʻylab koʻrishsin. Nega? Chunki bu uydan shu paytgacha dod ovozi chiqmagan, har holda uy oʻzlariniki, hoʻkizlari ham bor, buning ustiga, yoshlari ham bir joyga borib qolgan. Hech kutilmaganda kampirning dod solishi atrofdagilarni befarq qoldirmasligi aniq.
Oʻquvchilar Qobil bobo holatini ham ichdan his etishga urinsinlar. Bunda ham eng yaqin asos – badiiy matn. “Qobil bobo yalang bosh, yalang oyoq, yaktakchan ogʻil eshigi yonida turib dagʻ-dagʻ titraydi, tizzalari bukilib-bukilib ketadi, koʻzlari jovdiraydi, hammaga qaraydi, ammo hech kimni koʻrmaydi” tasviriga eʼtibor qilish kerak. Agar oʻquvchi Qobil bobo holatini chuqur his etmay, shunchaki oʻqib yoki eshitib ketaversa, darsdan kutilgan maqsad amalga oshmaydi. Qandaydir bir odamning qiynalayotganini bilib qoʻyaqolish boshqa-yu, uning holatini ichdan his etish boshqa. Shuning uchun ham Qobil bobo holati tasviridagi har bir chizgi oʻquvchilar nazaridan chetda qolmasligi kerak. Nega Qobil bobo yalang oyoq, yalang bosh, buning ustiga “yaktakchan”? Shu oʻrinda “yaktakchan” soʻzining maʼnosi turlicha tushunilishiga eʼtibor berish kerak. Toshkent shahrida yashovchi oʻzbeklar yaktaksiz odamga nisbatan “yaktakchan” soʻzini qoʻllashadi. Qolgan hududdagi oʻzbeklar uchun esa bu soʻz “faqat yaktagi bor” mazmunini anglatadi.
Oʻzbek qariyalari hozir ham boshyalang yurishni odobsizlik deb hisoblaydilar. U paytlar-ku yalangbosh yurish borib turgan shakkoklik sanalgandir. Hikoyadagi bobomiz esa yalangbosh, yalangoyoq ekani kamlik qilganday, yaktaksiz el koʻziga koʻringanini qanday izohlash kerak? Oʻquvchilar qahramonning tashqi holatini taftish qilishdan uning tuygʻular dunyosini tekshirishga oʻtishlari kerak. Cholning tizzalari “bukilib-bukilib” ketishiga sabab nima? Oʻquvchilar bu soʻzning ikki bor yozilishiga diqqat qilishsin.
Chol nega “dagʻ-dagʻ” titraydi? Havoning sovuqligidanmi, yaktaksizligidanmi yoki boshqa sabab bormi? Adibning: “...hammaga qaraydi, ammo hech kimni koʻrmaydi”,- degan taʼkidini qanday tushunmoq kerak? Boboning koʻzlari xirami, kutilmagan baxtsizlik uning koʻzini qorongʻulashtiradimi yoki aqlini? Endi tahlil qamroviga ellikboshini ham olish mumkin. Burunsizligi, ovozining pangligi tufayli oʻquvchiga yoqinqiramay turgan ellikboshining cholni sensirab: “Hoʻkizing hech qayoqqa ketmaydi, topiladi!”- deyishi ilk noxush taassurotni yanada kuchaytiradi.
Oʻquvchilar sinchkov boʻlishadi. Agar ularning eʼtibori estetik nishonga toʻgʻri yoʻnaltirilsa, juda koʻp nozik ishoralarni anglashlari mumkin. Ular ellikboshining oʻgʻri teshgan yerni ikki bor koʻrganini, sinchiklab tekshirganini, hatto ustunni ham qimirlatganini kuzatadilar. Sal eʼtibor qilgan kishiga bu harakatlar tagidagi gʻaraz koʻrinib turadi. Lekin Qobil bobo buni sezmaydi. Chunki kutilmagan baxtsizlik cholning aqlini oʻtmaslashtirib, sezgirligini yanada susaytirib qoʻygan. Oʻquvchilar ellikboshi ishonch bilan gapirganidan soʻng Qobil boboning yigʻlab yuborganligi sababini izohlashga urinsinlar. Shu paytgacha yigʻlamay turgan cholning hoʻkiz topiladi degan xabarni eshitib yigʻlab yuborishi sababini toʻgʻrisida oʻylab koʻrish kerak.
Ellikboshining bundan keyingi harakatlari uning qanday shaxs ekanligini yanada yaqqol koʻrsatadi. Keksa odamga, buning ustiga kulfatga yoʻliqqan qoʻshnisiga: “Yigʻlama, yigʻlama deyman! Hoʻkizing oq poshsho qoʻl ostidan chiqib ketmagan boʻlsa, topiladi”,- deyishi uning axloqiy qiyofasini koʻrsatadi. Ellikboshi boshiga ish tushgan kishiga yordam berishni emas, balki undan biror narsa undirib qolishni oʻylaydi. Toʻgʻri gapni toʻgʻrilikcha aytsa, avvalo, nimadir qilish kerak boʻladi, ikkinchidan, pora olish qiyinlashadi. Taʼmaning yoʻlini yaqinroq qilish va hoʻkizni topa olishiga cholni ishontirish uchun uni bemalol sensirayveradi.
Manfaatga qullik odamni imondan judo qiladi. Kishi oʻz istaklarining yugurdagiga aylanganligini sezmay qoladi. Bosgan qadamidan manfaat chiqarishga urinaveradi. Bu yoʻlda unga insof, shafqat singari tuygʻular begona boʻladi. Shu bois: “Hoʻkizing oq poshsho qoʻl ostidan chiqib ketmagan boʻlsa, topiladi”,- deb cholni masxara qilganday boʻlgan ellikboshi hoʻkizni topish uchun biror narsa qilmay turib pora oladi. Ellikboshi soʻzlari zamiridagi masxaraomuz ohangga oʻquvchilar eʼtibori tortilishi darkor. Shunda ular “oq poshshoning qoʻl ostidan chiqib ketmasa” topiladigan hoʻkizni izlashni ellikboshi xayoliga ham keltirmaganini payqaydilar. Hoʻkizni Afgʻon yerlaridan to Xitoy chegaralarigacha boʻlgan oraliqdagi bepoyon imperiya hududida boʻlsa toptiraman, deb qariyani masxaralashi ellikboshining maʼnaviyatini qanchalar qurum bosganligini koʻrsatuvchi dalildir.
Oʻquvchilar ellikboshining yoʻqolgan hoʻkizni izlashga emas, balki betoʻxtov aminga xabar qilishga vaʼda berganligi borasida oʻylab koʻrishlari kerak. U eng keraksiz va samarasizligi oldindan ayon boʻlgan ishni qilishga vaʼda beradi. Lekin shuni ham qilmaydi. Boʻlmasa, nega u aminni tilga oldi? Chunki amin toʻralik halqasining muhim boʻgʻinlaridan va boshiga ish tushgan kishilar uni ham boqishlari darkor edi. Qobil boboning oʻzi amin huzuriga borib, hoʻkizi yoʻqolgani haqidagi xabarni yetkazgani uchun unga pora bergani va evaziga amindan: “Betoʻxtov pristavga xabar qilaman”,- degan vaʼdani olgani bolalar eʼtiboridan chetda qolmasligi lozim.
Pristavga ham cholning oʻzi xabar yetkazishi va jabrlanganini aytish uchungina ham bu amaldorning oʻziga, ham uning tilmochiga pora berishi, pristavning koʻrgan chorasi esa, cholga: “Aminga bor”,-deb qoʻyaqolishdangina iborat boʻlganini oʻquvchilar tuyishlari lozim.
Inson sha’ni oyoq osti qilingan holatning shafqatsiz darajada realistik va mantiqiy izchil manzarasi tasvirini koʻrgan oʻquvchilar qalbi iztirobga toʻladi. Bu kimsalarning porasiz-ku hech ish qilishmas ekan, jilla qursa, pora olishgach ham harakatga tushmaganliklarini koʻrib, qiynalib ketishadi. Oʻquvchilar mana shunday hislarni tuysalar, adabiy taʼlimning bosh maqsadi – barkamol shaxsni shakllantirish amalga oshayotgan boʻladi. Oʻsmirlarda ojiz va muhtoj odamlarni inson sanamaydigan kimsalarga nafrat uygʻonadi.
Oʻquvchilar amin bilan Qobil bobo orasidagi munosabatni atroflicha tahlil qilishlari kerak. Arzga kelgan cholni koʻriboq, “...ogʻzini ochmay kekirgan, soʻng baqbaqasini selkillatib kulgan”, hoʻkizni atay sigir deb, cholni masxaralagan, “Yoʻqolmasdan oldin bormidi?”, “birov olib ketsa qaytib kelaber, deb qoʻyilmagan ekan-da!”- deya qariya ustidan kulgan, arzgoʻy oldida “chinchalogʻini ikkinchi boʻgʻinigacha burniga tiqqan”, shu “chinchalogʻini etigining tagiga artgan” amin qiyofasidagi belgilarni butun dahshati, bor xunukligi bilan his etgan oʻquvchilar shunday toʻnka kimsalarga ishi tushgan Qobil bobo fojiasini chuqur anglaydilar. Amin hamisha ham oʻzini shunday tutarmikin? Unga chirkin qiyofasini shu qadar oshkora koʻrsatish imkonini bergan kuch nimadaligi haqida oʻquvchilar oʻylab koʻradilar. Amin Qobil boboni odam oʻrnida koʻrmaydi, unga bir hayvon yangligʻ munosabatda boʻladi. Shu bois qariyadan uyalishni ham lozim topmaydi. Shuning uchun ham chinchalogʻini burniga tiqadi, qalogʻini etigining tagiga artadi. Axir, qanchalik befarosat boʻlmasin, amin boshqa kishining oldida shu jirkanch qiliqlarini qilmagan boʻlardi. Qobil bobo oldida esa bemalol qilaveradi. Chunki boboni inson sanamaydi. Inson boʻlmagan maxluqdan esa uyalib oʻtirilmaydi.
Amin nechogʻlik yuzsiz boʻlmasin, unda baribir qandaydir oʻzbeklik unsurlari bor. Qobil bobo xoʻrligi kelganidan yigʻlasa, “yigʻlama” deyolmaydi, “yigʻlamang” deyishni esa oʻziga ep koʻrmaydi. Shu bois “yigʻlanmasin” deya vaziyatdan chiqadi. Hikoyachi timsollar tabiatidagi eng mayda holatlarni ham bexato ilgʻay oladi va mahorat bilan aks ettiradi. Ellikboshi Qobil boboni oʻz toʻriga ilintirish, yolgʻoniga ishontirish uchun avval uni sensiragan boʻlsa, oladiganini olib boʻlgach doimgiday sizlab muomala qilaveradi.
Yozuvchining “Dahshat” hikoyasi ikki soat ichida oʻrganiladi. Qahhorning bu hikoyasi ham badiiy jihatdan yuksak va oʻta qiziqarli yozilgani uning oʻquvchilar tomonidan sevib qabul qilinishini taʼminlaydi. Ushbu hikoya matni ham xuddi “Oʻgʻri” asaridagi kabi muallifga ergashib tahlil etilishi katta samara beradi.
“Dahshat” – inson erki hamma narsadan ulug’ neʼmat ekanligi tarannum etilgan asar. Hurlikka intilgan inson oldida har qancha dahshatli toʻsiqlar turmasin, iroda kuchiga tayanib, maqsadi yoʻlidan chekinmaydi va niyatiga yetadi.
Darslikdagi savol va topshiriqlar asosida ish koʻrilsa, hikoya mazmuni va badiiyati asta-sekin ochila boradi. Oʻqituvchi hikoyaning har bir qahramoni xatti-harakati, soʻzlariga bolalar eʼtiborini qaratishi kerak boʻladi. Ularda obrazlarning ichki olami, maʼnaviyat qirralari aks etganligini koʻrsata bilishi kerak. Masalan, qabrga pichoq sanchaman, deb yuragi yorilib oʻlgan yigit haqidagi Nodirmohbegim aytgan hikoyaga Unsinning munosabati tasvirini olaylik: “Hammaning eti jivillashib ketdi. Uzoq jimlikdan keyin Unsin yonida oʻtirgan kundoshiga shivirlab:
— Oʻlsin, nokas odam ekan, bitta qoʻyni deb... Koshki arziydigan narsa boʻlsa!..— dedi”.
Uning uchun moddiy boylik tavakkal qilish, hayotni xavf ostiga qoʻyib, qaltis ish qilishga arzimaydi. Unsinning orzulari oʻzining koʻngli qadar yuksaklarda havolanadi. Bu narsa kelichakning gapidan gʻashlangan dodho bilan uning oʻrtasida kechgan diologda ham aks etganligiga oʻquvchilar eʼtibori tortilishi kerak:
“Dodxo gʻashi kelib Unsinni masxara qildi.
— Obbo, tegirmonchining qizi!.. Bitta qoʻyni nazarlari ilmaydi! Nechta qoʻy boʻlsa arzir edi? Sen oʻzing oʻnta qoʻy bersam pichoq sanchib kelasanmi? Yuzta qoʻy, davlatimning yarmini bersam borasanmi?