Q yoʻldoshev, V. Qodirov, M. yoʻldosheva

a) tarbiyaviy maqsad – o‘quvchilarni ezgu insoniy sezimlarni tuyishga o‘rgatish, ularda topqirlik, farosatlilik xislatlarini shakllantirish;
b) ta’limiy maqsad – Uvaysiy she’rlari bilan tanishtirish, chiston, qofiya va radif to‘g‘risida tushuncha berish;
d) rivojlantirish maqsadi – bolalarda inson qalbini tushunish tuyg‘usini qaror toptirish, ularda so‘z tagidagi yashirin ma’noni anglash qobiliyatini o‘stirish.
Shoiraning “Uvaysiyman” radifli g‘azalini o‘rganishda darslikdagi savol va topshiriqlarga tayanish yaxshi samara berishi mumkin. Izlanuvchi o‘qituvchilar o‘z talabalarining darajalariga muvofiq keladigan o‘zgacha topshirig‘-u so‘roqlar tayyorlashlari ham mumkin. O‘quvchilar she’rdan shoira tarjimai holiga doir jihatlarni topib, unda ifodalangan yetakchi fikr va tuyg‘uni aniqlashga urinsalar darsning faol ishtirokchisiga aylanishadi.
G‘azal tasavvufiy ruhda yozilgan, shu bois o‘qituvchi va o‘quvchilar uchun tahlilda qiyinchilik tug‘diradi. Ko‘p hollarda o‘qituvchining yordami, izohi kerak bo‘ladi.
Mehnat-u alamlarga mubtalo Uvaysiyman,
Qayda dard eli bo‘lsa, oshno Uvaysiyman.
O‘qituvchi “mehnat” so‘zi o‘tmishda va xususan, mumtoz adabiyotda ish faoliyati ma’nosida emas, balki mashaqqat, qiyinchilik ma’nosida qo‘llanganini tushuntirib qo‘yishi lozim. “Dard eli” tushunchasiga ham ular ilk bor duch kelayotgan bo‘lishlari mumkin. Shu o‘rinda tasavvufda dard Yaratganga bo‘lgan ishqni, dard eli esa shu ishq bilan yashaydigan oshiqlar – so‘fiylarni anglatishi tushuntiriladi. Shunda o‘quvchilar shoira “Alloh ishqida, unga yetishish yo‘lida mashaqqat va alamlarga mubtalo bo‘lgan Uvaysiyman, qayda o‘zimga o‘xshash oshiq ahli bo‘lsa, men ularga oshnoman, birgaman” deyayotganini anglab yetadilar.
Istadim bu olamni, topmadim vafo ahlin,
Barchadin yumib ko‘zni muddao Uvaysiyman.
Ishq ahliga oshno bo‘lishga tayyor shoira bu olamda shunday oshiqlarni izlaydi, lekin Yaratganga oshiqlik iddaosini aytib, unga va’da vafo qiluvchi ahl – odamlarni topa olmaydi. Shunda u bunday soxta oshiqlarning barchasidan ko‘z yumib – voz kechibgina muddaoga yetishini anglab yetadi. Uning muddaosi esa ilohiy vaslga vosil bo‘lish. Bu vaslga yetishish uchun yana bir qator shartlar kerak. Mana ularning biri:
Uz diling taalluqdin, band qil xudo sori,
To degil kecha-kunduz: “Mosivo Uvaysiyman!”
Dunyo bilan aloqangni uz (ya’ni nafsga berilib, unga hirs qo‘yishdan tiyil), dilingni xudo tomon bog‘la va dunyodan tashqari ekanliging, undan uzilganingni kecha-yu kunduz qayd et. Navbatdagi baytda shoira mubolag‘a san’atini qo‘llayotganiga bolalar diqqati tortiladi:
Kechalar fig‘onimdin tinmadi kavokiblar ,
Arz to samo uzra mojaro Uvaysiyman.
Kechalari osmonda yulduzlar sayr etadi, deb o‘ylamang. Uvaysiyning shomdan sahargacha Tangriga talpinib, faryod-u fig‘onlar chekishidan yerdan osmongacha mojaro qo‘zg‘alib, hatto yulduzlar ham oromini yo‘qotib, besaranjom bo‘lgan.
Keyingi baytni tahlillash oldidan o‘qituvchi zohid obraziga izoh berishi lozim. Yo‘qsa, bayt ma’nosini anglash qiyin kechadi. Zohidlar tasavvuf she’riyatida oshiqlarga ma’lum ma’noda qarshi qo‘yiladi. Zohidlar ham Allohga intiladilar, lekin ularning sa’y-harakatlari Unga bo‘lgan muhabbat tufayli emas, balki qo‘rquv sababli yoki oxiratdagi ne’matlari tam’asidadir. Ular oshiqlarning ishqdagi holini ko‘rib, kishi ishqda o‘zini shu qadar xarob etishi to‘g‘ri emas deb ularga ta’na qiladilar. Shoira shu bois zohidga qarata:
To ko‘rib xarobotin ta’na etma, ey zohid,
Bir nafas emas xoli iqtido Uvaysiyman
der ekan, bir nafas ham oshiqlarga ergashishdan qolmayman, bu holatimdan or emas, balki faxr etaman, deydi.
Faqr borgohiga qo‘ysa gar qadam har kim,
Bosh agar kerak bo‘lsa, jon fido Uvaysiyman.
Yaratganga bo‘lgan ishqdagi sadoqat shu qadarki, lirik qahramon faqr borgohi – oshiqlar maskaniga kim qadam qo‘ysa, uning uchun nafaqat bosh, balki jonini fido qilishga ham tayyor. Baytda “qadam” va “bosh” so‘zlaridagi tazodiy munosabat fikrni bo‘rttirish, ifodaga oro berishga xizmat qilmoqda.
Vaysiy beriyozat deb sahl tutma, ey orif,
Ishq aro nihon dardi bedavo Uvaysiyman.
Darslikdagi ma’lumotdan anglashiladiki, tasavvufdagi uvaysiylik ma’naviy ustoz – pirlarning g‘oyibdan qilgan yordami, ilohiy fayzdan yetishgan ko‘mak tufayli ma’naviy yuksalish demakdir. Buni ilohiy sirlardan voqif oriflar yaxshi biladilar. Shoira meni uvaysiylik yo‘li bilan oson maqsadga erishda deb o‘ylama, ey orif, men Yaratganga erishmaguncha ishq olovida so‘ngsiz yonadigan, yashirin dardi bedavo Uvaysiyman, demoqda. Bu ma’no o‘quvchilarga anglatilgach, uning dardiga da’vo faqatgina Allohning vasli ekanligi yana bir bor ta’kidlanishi kerak.
Uvaysiy ijodida “Sog‘indim” g‘azali ham katta o‘rin tutadi. O‘quvchilar mustaqil o‘qishlari kerak bo‘lgan ushbu she’r tahlili ancha o‘ziga xos. Hurmatli hamkasblarimizga yordam tariqasida bu g‘azal tahlili borasidagi mulohazalarimizni ham berishni ma’qul ko‘rdik. G‘azal yolg‘iz o‘g‘lini askarlikka uzatgan onaning sog‘inchli iztiroblari ifodasidir:
Bukun, ey do‘stlar, farzandi jononimni sog‘indim,
Gado bo‘lsam ne ayb, ul shohi davronimni sog‘indim.
Birinchi misrada shoira nima uchun farzandini “jononim” deb ta’riflashi izohini so‘rash ma’qul. Chunki bolalarda “jonon” so‘zi faqat go‘zal ayollargagina nisbatan qo‘llanadi degan qarash hukmron. Aslida, bu so‘z “jon” so‘zi bilan o‘zakdosh bo‘lib, “jonga xos”, “jonga yaqin, suyukli” kabi ma’nolarni bildirishini tushuntirib ketish kerak. Ular matnga tayanib, g‘azaldagi „gado“, „shohi davron“ timsollari shoiraning intizorlik tuyg‘ularini qay daraja ifodalayotganligini belgilaydilar.
Ikkinchi baytda shoiraning o‘g‘lidan ayru holida o‘z vatanida musofirday, Nodirabegimday malika homiyligida ham g‘arib, atrofini qurshagan shogirdlari davrasida bekas (kimsasiz), saroy hashamati ichida benavo (baxtsiz) ekanligi va bularning barchasidan vujudi intizorlik atalmish dardga to‘lganligi, jigargo‘shasining diydorini ko‘ribgina sog‘inchini qondirib, bu dardga darmon topishi mumkinligi xazin ohangda bayon etilgan. Shoiraning: “Vujudim dardga to‘ldi, emdi darmonimni sog‘indim” tarzidagi anduhida o‘zbek onalariga xos sifatlarning ifodalanganligiga o‘quvchilar e’tibor qilishsa, Uvaysiyda faqat shoirani emas, balki ayolni, onani ham ko‘rishsa, yuqori didaktik natijaga erishiladi. Ma’lumki, o‘zbek onalari o‘g‘illarini “darmonim”, “suyangan tog‘im” deb suyishadi. Ayni shu xususiyat she’rda aks etgan. G‘azaldagi ifoda samimiyati, tuyg‘ular chinligi barq urib turgan
Tilimning zikri-yu, ko‘nglimni fikri, yaxshi farzandim,
Azizim, yolg‘izim, davlatli sultonimni sog‘indim
baytida sog‘inch iskanjasidagi ayol tuyg‘ulari manzarasi mahorat bilan namoyon etilgan. Bu misralarda farzandning ona hayotida tutgan o‘rni, cheksiz mehr, mushfiq volidaning ayriliqdagi holati birin-ketin sanash orqali berilib va bu sanash ohangi sog‘inch tusini toboro quyuqlashtirib, intizorlik tuyg‘usining go‘zal bir ifodasini shakllantirgan. “Tilimning zikri”, “ko‘nglumning fikri” birikmalariga alohida e’tibor qaratish lozim. Ketma-ket kelgan ushbu iboralar ichki qofiya bo‘lib, ajib musiqiylikni yuzaga keltirish bilan birga onaning o‘z o‘g‘li ismini tilidan qo‘ymay takrorlashi, ko‘ngli uning fikri bilan kecha-kunduz bandligining san’atkorona bayonidir. O‘quvchilar shoiraning askarga jo‘natilgan o‘g‘lini „davlatli sultonim“ deb atashi sababi haqida o‘ylashgani ma’qul. Bu hol ham olamni o‘zbek ayolining ko‘zi bilan ko‘rishga borib taqaladi. Onaning o‘y-xayoli, sezimlari farzandi bilan shu qadar bog‘langanki, uning holatini, kechinmalarini xuddi yonida turganday his qiladi, o‘g‘lining ham sog‘inch to‘la ko‘zyoshlarini ko‘rib turadi. Shuning uchun shoira:
Nasibin uzmadi tangri, ilojin topmag‘ay kelsa,
Onam deb bo‘lg‘usi bag‘ri qizil qonimni sog‘indim,-
deya fig‘on chekadi. Bolalar ana shu nozik tasvirni ham ilg‘ashlari kerak.
Biror narsadan qattiq siqilgan odamning ko‘ziga dunyo qorong‘u bo‘ladi deymiz. Judolikka uchragan onaning holatiga ushbu ibora g‘oyat mos tushgan: “qorong‘u bo‘ldi olam ko‘zima ushbu judolikdin”. Aslida bunday holatda qorong‘ulik ko‘ngilda bo‘ladi. Lekin matlubining yuzidan ko‘zi ravshan, diydoridan ko‘ngli charog‘on bo‘lishi “Ko‘z-u ko‘nglum ziyosi mohi tobonimni sog‘indim” satrida mohirona berilgan. Maqta’da yuqoridagi baytlarda ifodalangan kechinmalar, holatlarni umumlashtiriladi.
Tahlil darslikdagi “G‘azal tahlildan kelib chiqib insonning ona, ona Vatan oldidagi burch va mas’uliyati to‘g‘risida mulohaza yuriting” topshirig‘ini bajarish bilan yakunlanadi. Uning ijrosi ijtimoiy faol fuqarolik kompetentsiyasini rivojlantirishni nazarda tutadi.
Shundan so‘ng shoiraning uchta she’riy jumbog‘i – chistonlariga e’tibor qaratiladi. Oldin darslikdagi ma’lumotlarga suyanib, chiston haqida tushuncha beriladi. Chistonlarni o‘rganish asnosida ana shu nazariy bilim mustahkamlanadi, shoiraning bu janr doirasida ham o‘zini ko‘rsata olganligi tahlil qilinadi. Albatta, yettinchi sinfda o‘qiydigan o‘smirlar bu chistonlarning javobini unchalik qiynalmay topadilar. Uvaysiy chistonlari azbaroyi topishmoq bo‘lgani uchun emas, balki baland badiiy ifoda tarziga ega bitiklar bo‘lgani uchun o‘rganiladi. Ayniqsa, anorga bag‘ishlangan mashhur she’riy jumboqdagi har bir timsol, tashbih baland estetik qudratga egaligi bilan ajralib turadi.
Ul na gunbazdir eshigi, tuynugidin yo‘q nishon,
Necha gulgunpo‘sh qizlar manzil aylabdur makon.
Sindurub gunbazni, qizlar holidin olsam xabar,
Yuzlarig‘a parda tortig‘liq turarlar bag‘ri qon.
O‘quvchilar anorning gumbazga, uning donalarini qizlarga, pardalarini esa qizlarning yuzidagi hijobga o‘xshatishi singari poetik kashfiyotlarni his etishlari lozim. Anorning qizilligi ham “gulgunpo‘sh” - qizil kiygan, ham “bag‘ri qon” tashbihlari yordamida ifodalanganligini payqash muhim. O‘qituvchi, albatta, anorning saroyga, uning donachalarini tutqin kanizlarga o‘xshatilishi borasidagi chistonning ijtimoiy talqiniga ham bolalar e’tiborini qaratishi lozim.
Yong‘oqqa bag‘ishlangan chistonda tazod san’atining mahorat bilan qo‘llanganligi va hosil qilingan poetik manzara o‘quvchilar tomonidan anglanishi lozim. “Ko‘kto‘nlik-yalang‘ochlik”, “yoz-qish”, “ich-tash” singari timsollar chistonning badiiy qimmatini oshirishga xizmat qilishi tarbiyalanuvchilar tomonidan anglanishi lozim.
Kun va tunga bag‘ishlangan chistonda shoiraning san’atkorligi qay tariqa namoyon bo‘lganligi aniq misollar asosida ko‘rsatib berilishi lozim. Mahbublik yaqinlikdir. Ammo chistondagi do‘stlar bir-birlarini ko‘rishmagan. Lekin ular shunday yaqindirlarki, oralariga qil ham sig‘maydi. Chindan ham kun bilan tun orasida faqat kun bilan tungina bor xolos. Orada o‘zga zamoniy yoki makoniy hodisa mavjud emas. Shoiraning uchqur fikri, toliqmas xayoli oddiygina topishmoqdan go‘zal san’at yaratish imkonini bergan.
Dars oxirida qofiya va radif to‘g‘risida ham nazariy ma’lumot berish rejalashtirilgan. Lekin ular to‘g‘risida g‘azal va chistonlarni o‘rganish asnosida tushuncha berilib, tahlil qilib ketilsa, yana ham yaxshi bo‘ladi. Bunda, birinchidan, vaqt tejaladi, ikkinchidan, qofiya va radifning she’riy asar tuzilishidagi ahamiyati, poetik badiiyatni oshirishda ular tutgan o‘rni o‘quvchilarga anglatisa, kutilganday samaraga erishiladi.
Bunda she’rdagi asosiy fikrni tashuvchi so‘zlarning qofiyada berilayotganiga diqqat qaratish zarur. Uvaysiy g‘azalidagi “jononim”, “shohi davronim”, “darmonim”, “sultonim” kabi qofiyadosh so‘zlarga lirik qahramon – onaning fikr-tuyg‘ulari yuki ko‘proq ortilganligi sharhlarda bolalarga singdiriladi. Radif esa she’r mavzusini muayyan qarash hamda kechinmalarni bayt yoki bandlar so‘ngida takrorlanuvchi so‘z, so‘z birikmalari vositasida ta’kidlash uchun qulay vosita ekanligi tushuntiriladi.
Darslikdagi “Internet materiallari va qo‘shimcha adabiyotlardan foydalanib, o‘zbek adabiyotida yana kimlarning ijodida chiston janri uchrashini aniqlang” deb ifodalangan va axborot bilan ishlash hamda kommunikativ kompetentsiyalarni kamol toptirishni ko‘zlagan 7-topshiriq uyga vazifa sifatida beriladi.

ZAVQIY

Zavqiyning hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlar hamda uning “Ajab ermas” muxammasi, “Hajvi ahli rasta” satirasi ikki soatda o‘rganiladi. Adabiyot darslarida asosiy maqsad badiiy asarni o‘rganish, matnni tahlil qilish, so‘z san’ati go‘zalligini his ettirish ekanidan kelib chiqib, shoir umrbayoni (biografiyasi) to‘g‘risida qisqa – darslikdagi ma’lumotlar bilan kifoyalanish to‘g‘ri bo‘ladi. Faqat qo‘shimcha sifatida hajviya to‘g‘risida tushuncha berib o‘tish joiz. Negaki, darslikda Zavqiyning hajvchi shoir ekanligi ta’kidlangan. Hajviya badiiy adabiyotning yo‘nalishlaidan biri bo‘lib, satira va yumordan iborat. Satira jamiyatdagi illatlar, ayrim kishilarning nuqsonlarini yo‘qotish maqsadida ularni achchiq kulgu, o‘tkir tanqid bilan tasvirlash; yumor esa kishilardagi va hayotdagi ayrim kamchiliklar ustidan yengil tanqid, beozor kulgudir. Satiraga misol qilib o‘qituvchi shoirning “Hajvi ahli rasta” she’rini, uning tarixini va shoir hayotida bu satira bilan bog‘liq yuz bergan voqealarni gapirib berishi maqsadga muvofiqdir. Yumorga shoirning “Pashshalar”, “Oting”, “Sigirim” kabi she’rlari kiradi.
Birinchi soatda shoirning “Ajab ermas” muxammasi, ikkinchi soatda “Hajvi ahli rasta” she’ri o‘rganilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Birinchi mashg‘ulot uchun quyigicha maqsadlarni belgilash mumkin: