|
Yakunlami chiqaramiz
• Qoraqalpoqlar folklor (xalq og‘zaki ijodijga boy xalq.
• Ulaming „Darbadar el“, ,,Qirqqiz“, ,,Qublon“, ,,Edigey“
dostonlari mashhurdir.
1. Qoraqalpoqlarning turmush tarzi haqida so‘zlab bering.
2. Qoraqalpoqlar qanday shaharlarni barpo etganlar?
3. Folklor nima va qoraqalpoq xalqi folklori haqida nimalami bilib
oldingiz?
4.
,,Qirqqiz“ dostonida qanday g‘oyalar kuylanadi?
I l l
30- §. XVIII—XIX asrlarda qoraqalpoq adabiyoti ravnaqi
Qoraqalpoq yozma
adabiyoti
XVIII asrdan boshlab qoraqalpoq yoz
ma adabiyoti shakllandi va rivojlana
bordi.
XVIII—XIX asming birinchi yarmida qoraqalpoq adabiyotining
ko‘zga ko‘ringan qator namoyandalari qalam tebratganlarkim,
ulaming nomlari bugungi kunda ham ardoqlanadi.
Ulardan biri Jiyen Jirov (1730—1784) edi. U mashhur bax-
shi, hajvchi shoir sifatida kamol topdi. „Hoy yigitlar, yigitlar“ va
„Yuragimda ko‘p dog‘im“ kabi qator she’rlarida jamiyatdagi
nohaqliklarni, hukmron tabaqalarning kirdikorlarini, xalqqa
o‘tkazgan jabr-zulmlarini fosh etadi.
Qoraqalpoqlar — erksevar xalq. Shuning
uchun ham ular doimo o‘z erklari uchun
ozodlik kurashi olib borgan. M a’lumki,
qozoq xoni Abulxayrga qarshi olib borilgan
urushda qoraqalpoqlar yengilib qolgan edi.
Bu m ag‘lubiyat natijasida ular azob-
.
uqubatlarga duchor etilgan. Xususan,
3 4
\
Sirdaryo bo‘ylaridagi qoraqalpoqlar har
yoqqa tarqab ketgan. Ulaming bir qismi
Toshkent atrofiga (Chirchiq bo‘ylariga),
boshqa bir qismi esa Qizilqum orqali Xo-
razmga (Orol dengizining janubiy so-
Kunxo‘ja Ibrohim.
hillariga) ko‘chib ketgan. Mana shu ko‘-
chishlaming guvohi bo‘lgan Jiyen Jirov „Darbadar el“ nomli
doston yozib, unda qoraqalpoqlaming mashaqqatli davri tarixini
haqqoniy bayon etgan. Baxshi sifatida ,,Alpomis“, ,,Qirqqiz“ kabi
dostonlami zo‘r mahorat bilan kuylagan.
Qoraqalpoq adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan yana
biri Kunxo‘ja Ibrohim (1799—1880) edi. Shoirning ayniqsa
,,0 ‘roqchilar“, ,,Cho‘ponlar“, ,,Elbilan“ kabi she’rlari xalq orasi-
da mashhur bo‘lib, ularda qoraqalpoq xalqining Xiva xonligi tobe-
ligiga tushib qolgan davrdagi og‘ir ahvoli, erksiz turmushi,
hukmron tabaqalar kirdikorlari katta mahorat bilan fosh etilgan.
Ajiniyoz Qo‘siboy o‘g‘li (taxallusi Ze-
var) ham (1824—1878) qoraqalpoq xal
qining atoqli shoirlaridan biridir. Mo‘y-
Ajiniyoz
112
noqdagi eski maktabda o‘qigan. Keyin
Xivadagi Sherg‘ozixon madrasasida ilm
olgan. Ajiniyozdan yuzdan ortiq she’r va
dostonlar meros qolgan. She’rlarida Vatan,
insonparvarlik g‘oyalari kuylangan. Shoir-
ning ,,Bo‘zatov“ dostonida esa qoraqalpoq
xalqining boshqa yurtlarga ko‘cliib ketishga
majbur etilganligi katta mahorat bilan tas-
virlangan.
1999-yilda Ajiniyoz tavalludining 175
yilligi nishonlandi. Nukusda Ajiniyoz
maydoni barpo etildi va unga haykal o‘r-
natildi.
Ajiniyoz.
R ,
Qoraqalpoq xalqi adabiyoti uning asos-
er at|
chisi Berdaq (1827—1900) (taxallusi;
asl ismi Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li) nomi bilan mashhurdir.
Berdaq awal ovul maktabida, so‘ngra madrasada tahsil ko‘rgan.
U Navoiy, Fuzuliy, Mahtumquli, Kunxo‘ja asarlarini chuqur
mutolaa qilgan, ulardan o‘rgangan. Berdaq tarixni, xalq og‘zaki
ijodini mukammal o‘zlashtirib oladi. Uning ijodi 18—19 yoshlarda
do‘mbira chertib, she’r aytishdan boshlangan. 25 yoshida u
iste’dodli shoir sifatida xalq orasida tanildi. Uning „BoMgan
emas“, ,,Urnrirn‘‘ va ,,Soliq“ kabi she’rlarida melmatkash xalqning
og‘ir hayoti o‘z aksini topib, Xiva xonlari, amaldorlari zulmiga
qarshi xalq noroziligi ifodalangan. Xususan, ,,Soliq“ she’rida
bunday deb nola qiladi:
„Undiradi och xalqdan,
Yetimlar yig‘lar x o ‘rlikdan,
Boy omon qoldi soliqdan,
Tuhmat to‘lov bo‘ldi soliq.
,,0 ‘g‘limga“, „Ahmoq bo‘lma“ kabi
she’rlari orqali esa yoshlarni Vatanni se-
vishga, ma’rifat cho‘qqilarini egallashga
chaqiradi.
Berdaq xalq hayotini, uning ezgu
orzu-istaklarini yaxshi bilgan shoir edi.
Shuning uchun ham uning she’rlarida
xalqparvarlik ruhi kuchli edi. Xususan,
Berdaq.
8 — O'zbekiston tarixi, 8-sinf
113
shoir o‘zining „Xalq uchun“ degan she’rida yoshlami meh-
natkash xalq uchun jonini ayamaslikka chaqiradi:
Bo‘ri hech vaqt o ‘z dardini bildirmas,
Yaxshi odam dushmanini kuldirmas,
Qo‘ldan kelsa unga davron surdirmas,
Er yigitning joni qurbon xalq uchun.
Berdaq tarixiy mavzularda ham qalam tebratgan. Uning
,,Omongeldi“, ,,Oydo‘stbiy“, ,,Ernazarbiy“ kabi asarlarida xonlar
zulmiga qarslii kurashgan xalq qaliramonlari faxr bilan kuylanadi.
,,Avlodlar“ asari tarixiy voqealar solnomasi b o ‘lib, unda
xalqlaming kelib chiqishi, qoraqalpoq xalqining boshqa turkiy
xalqlar bilan aloqasi, ulaming hayotidagi umumiylik kabi jihatlar
bayon etilgan.
Xiva xonligi zulmiga qarslii ko‘tarilgan isyon ,,Emazarbiy“
dostonida ham aks ettirilgan.
1998-yilda mamlakatimizda Berdaq tavalludining 170 yilligi
keng nishonlandi. Toshkent shahridagi xiyobonlaming biriga
Berdaq nomi berildi va byusti o‘matildi. Shoir tug‘ilgan joy —
Bo‘zatovda ham Berdaq byusti o‘matildi, Nukus shalirida Berdaqqa
haykal qo‘yildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
