Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norquloy о ‘zbekiston tarixi

Yakunlami chiqaramiz
•  Qoraqalpoqlar folklor  (xalq og‘zaki  ijodijga boy xalq.
•  Ulaming  „Darbadar el“,  ,,Qirqqiz“,  ,,Qublon“,  ,,Edigey“ 
dostonlari  mashhurdir.
1.  Qoraqalpoqlarning turmush tarzi haqida so‘zlab bering.
2.  Qoraqalpoqlar qanday shaharlarni barpo etganlar?
3.  Folklor nima  va qoraqalpoq xalqi folklori haqida  nimalami bilib 
oldingiz?
4.
  ,,Qirqqiz“  dostonida qanday g‘oyalar kuylanadi?
I l l

---

30-  §.  XVIII—XIX  asrlarda  qoraqalpoq  adabiyoti  ravnaqi
Qoraqalpoq yozma 
adabiyoti
XVIII  asrdan  boshlab  qoraqalpoq  yoz­
ma  adabiyoti  shakllandi  va  rivojlana 
bordi.
XVIII—XIX asming birinchi yarmida qoraqalpoq adabiyotining 
ko‘zga  ko‘ringan  qator  namoyandalari  qalam  tebratganlarkim, 
ulaming nomlari bugungi kunda ham ardoqlanadi.
Ulardan  biri  Jiyen  Jirov  (1730—1784)  edi.  U  mashhur  bax- 
shi,  hajvchi shoir sifatida  kamol topdi.  „Hoy yigitlar,  yigitlar“  va 
„Yuragimda  ko‘p  dog‘im“  kabi  qator  she’rlarida  jamiyatdagi 
nohaqliklarni,  hukmron  tabaqalarning  kirdikorlarini,  xalqqa 
o‘tkazgan  jabr-zulmlarini  fosh  etadi.
Qoraqalpoqlar — erksevar xalq. Shuning 
uchun  ham  ular  doimo  o‘z  erklari  uchun 
ozodlik  kurashi  olib  borgan.  M a’lumki, 
qozoq xoni Abulxayrga  qarshi  olib borilgan 
urushda  qoraqalpoqlar  yengilib  qolgan  edi. 
Bu  m ag‘lubiyat  natijasida  ular  azob- 
. 
uqubatlarga  duchor  etilgan.  Xususan,
3 4 
\ 
Sirdaryo  bo‘ylaridagi  qoraqalpoqlar  har
yoqqa  tarqab  ketgan.  Ulaming  bir  qismi 
Toshkent  atrofiga  (Chirchiq  bo‘ylariga), 
boshqa  bir  qismi  esa  Qizilqum  orqali  Xo- 
razmga  (Orol  dengizining  janubiy  so- 
Kunxo‘ja  Ibrohim. 
hillariga)  ko‘chib  ketgan.  Mana  shu  ko‘-
chishlaming  guvohi  bo‘lgan  Jiyen  Jirov  „Darbadar  el“  nomli 
doston  yozib,  unda  qoraqalpoqlaming  mashaqqatli  davri  tarixini 
haqqoniy bayon etgan.  Baxshi sifatida  ,,Alpomis“,  ,,Qirqqiz“  kabi 
dostonlami  zo‘r  mahorat  bilan  kuylagan.
Qoraqalpoq adabiyotining ko‘zga  ko‘ringan vakillaridan yana 
biri  Kunxo‘ja  Ibrohim  (1799—1880)  edi.  Shoirning  ayniqsa 
,,0 ‘roqchilar“,  ,,Cho‘ponlar“,  ,,Elbilan“  kabi she’rlari xalq orasi- 
da mashhur bo‘lib, ularda qoraqalpoq xalqining Xiva xonligi tobe- 
ligiga  tushib  qolgan  davrdagi  og‘ir  ahvoli,  erksiz  turmushi, 
hukmron tabaqalar kirdikorlari  katta  mahorat  bilan  fosh  etilgan.
Ajiniyoz  Qo‘siboy  o‘g‘li  (taxallusi  Ze- 
var)  ham  (1824—1878)  qoraqalpoq  xal­
qining  atoqli  shoirlaridan  biridir.  Mo‘y-
Ajiniyoz
112

---

noqdagi  eski  maktabda  o‘qigan.  Keyin 
Xivadagi  Sherg‘ozixon  madrasasida  ilm 
olgan.  Ajiniyozdan  yuzdan  ortiq  she’r  va 
dostonlar meros  qolgan.  She’rlarida Vatan, 
insonparvarlik  g‘oyalari  kuylangan.  Shoir- 
ning  ,,Bo‘zatov“  dostonida  esa  qoraqalpoq 
xalqining boshqa yurtlarga ko‘cliib ketishga 
majbur  etilganligi  katta  mahorat bilan tas- 
virlangan.
1999-yilda  Ajiniyoz  tavalludining  175 
yilligi  nishonlandi.  Nukusda  Ajiniyoz 
maydoni  barpo  etildi  va  unga  haykal  o‘r- 
natildi.
Ajiniyoz.
R  , 
Qoraqalpoq xalqi adabiyoti uning  asos-
er  at| 
chisi  Berdaq  (1827—1900)  (taxallusi;
asl  ismi  Berdimurod  Qarg‘aboy  o‘g‘li)  nomi  bilan  mashhurdir. 
Berdaq  awal  ovul  maktabida,  so‘ngra  madrasada  tahsil  ko‘rgan. 
U  Navoiy,  Fuzuliy,  Mahtumquli,  Kunxo‘ja  asarlarini  chuqur 
mutolaa  qilgan,  ulardan  o‘rgangan.  Berdaq  tarixni,  xalq  og‘zaki 
ijodini mukammal o‘zlashtirib  oladi.  Uning ijodi  18—19 yoshlarda 
do‘mbira  chertib,  she’r  aytishdan  boshlangan.  25  yoshida  u 
iste’dodli  shoir  sifatida  xalq  orasida  tanildi.  Uning  „BoMgan 
emas“,  ,,Urnrirn‘‘ va  ,,Soliq“  kabi  she’rlarida melmatkash xalqning 
og‘ir  hayoti  o‘z  aksini  topib,  Xiva  xonlari,  amaldorlari  zulmiga 
qarshi  xalq  noroziligi  ifodalangan.  Xususan,  ,,Soliq“  she’rida 
bunday  deb  nola  qiladi:
„Undiradi  och  xalqdan,
Yetimlar  yig‘lar x o ‘rlikdan,
Boy  omon  qoldi  soliqdan,
Tuhmat  to‘lov  bo‘ldi  soliq.
,,0 ‘g‘limga“,  „Ahmoq  bo‘lma“  kabi 
she’rlari  orqali  esa  yoshlarni Vatanni  se- 
vishga,  ma’rifat  cho‘qqilarini  egallashga 
chaqiradi.
Berdaq  xalq  hayotini,  uning  ezgu 
orzu-istaklarini  yaxshi  bilgan  shoir  edi. 
Shuning  uchun  ham  uning  she’rlarida 
xalqparvarlik  ruhi  kuchli  edi.  Xususan,
Berdaq.
8  —  O'zbekiston  tarixi,  8-sinf
113

---

shoir  o‘zining  „Xalq  uchun“  degan  she’rida  yoshlami  meh- 
natkash  xalq  uchun  jonini  ayamaslikka  chaqiradi:
Bo‘ri  hech  vaqt  o ‘z  dardini  bildirmas,
Yaxshi  odam  dushmanini  kuldirmas,
Qo‘ldan  kelsa  unga  davron  surdirmas,
Er yigitning joni  qurbon  xalq  uchun.
Berdaq  tarixiy  mavzularda  ham  qalam  tebratgan.  Uning 
,,Omongeldi“,  ,,Oydo‘stbiy“,  ,,Ernazarbiy“  kabi asarlarida xonlar 
zulmiga qarslii kurashgan xalq qaliramonlari faxr bilan kuylanadi. 
,,Avlodlar“  asari  tarixiy  voqealar  solnomasi  b o ‘lib,  unda 
xalqlaming  kelib  chiqishi,  qoraqalpoq  xalqining  boshqa  turkiy 
xalqlar bilan  aloqasi,  ulaming  hayotidagi umumiylik  kabi jihatlar 
bayon  etilgan.
Xiva  xonligi  zulmiga  qarslii  ko‘tarilgan  isyon  ,,Emazarbiy“ 
dostonida  ham  aks  ettirilgan.
1998-yilda  mamlakatimizda  Berdaq  tavalludining  170  yilligi 
keng  nishonlandi.  Toshkent  shahridagi  xiyobonlaming  biriga 
Berdaq  nomi  berildi  va  byusti  o‘matildi.  Shoir  tug‘ilgan  joy  — 
Bo‘zatovda ham Berdaq byusti o‘matildi,  Nukus shalirida Berdaqqa 
haykal  qo‘yildi.