Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norquloy о ‘zbekiston tarixi

VIBOB.  X Y I-X IX   ASRNING  BIRINCHI 
YARMIDA  QORAQALPOQLAR
YI bobni o‘rganish natijasida:
•  Qoraqalpoq xalqining kelib  chiqishi haqidagi ma’lumotlar;
•  Qoraqalpoqlaming  o‘z  qo‘shnilari  bilan  munosabatlari, 
ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  hayotiga  oid  bilimlar  bilan 
tanishasiz.
27-  §.  Qoraqalpoq  xalqining  shakllanishi  va 
siyosiy  hayoti
Qoraqalpoqlaming 
Tarixiy manbalarda hozirgi  Qoraqalpo-
xalq  sifatida  shaklla- 
g‘iston hududida  odamlar neolit  davri- 
nishi  tarixidan 
dayoq  yashaganligi  qayd  etiladi.
Milodiy II—VIII  asrlarda  Orolbo‘yi 
dashtlariga  bir  qator  turkiy  qabilalar  kirib  kelib  joylashgan- 
lar.  Mahalliy  aholining  kirib  kelgan  qabilalar  bilan  qo‘shilishi 
natijasida  Orolbo‘yida  bijanaklar  va  o‘g‘uzlar  shakllangan. 
Bijanaklar negizida VIII—X  asrlarda qoraqalpoqlaming xalq sifatida 
shakllanish  jarayoni  boshlangan.
X  asr  boshlarida  bijanaklarning  bir  qismi  Volga  ortiga, 
Janubiy Rus  dashtlariga ko‘chib o‘tishga majbur bo‘lganlar.  Bunga 
o‘g‘uzlar  va  qipchoqlaming  siquvi,  tazyiqi  sabab  bo‘lgan.
XII  asr ms yilnomalarida  ular  „черные  клобуки“  (qoraqal­
poq)  deb  tilga  olingan.  Qoraqalpoq  xalqining  norm  shu  atama- 
dan  olingan.  Volga va  Ural  daryolari  oralig‘ida  qolgan bijanaklar 
joylashgan  hududni  Irtish  daryosi  atroflaridan  kelgan  qipchoq 
qabilalari zabt  etgan.  Shu tariqa,  ular qipchoqlar bilan  aralashib, 
ularning  tilini  qabul  qilganlar.  Qipchoqlaming  urug‘-qabila 
tarkibiga  kirgan  bijanaklar  (qoraqalpoqlar)  manbalarda  „qora 
bo‘rkli“  deb  qayd  etilgan.
XIII  asr  boshlarida  Chingizxon  Xorazmshohlar  davlati 
poytaxti  Urganch  shahrini  egallagach,  uni  suvga  bostirish 
maqsadida Amudaryo  to‘g‘onini buzdirib tashlaganligi haqida  siz 
VII  sinfda bilib  olgan  edingiz.  To‘g‘on buzilgach,  Amudaryoning
102

---

o‘zani  ham  o‘zgargan.  Oqibatda,  suvsiz  qolgan  Orolbo‘yi 
qoraqalpoqlarining  bir  qismi  Volga  va  0 ‘rol  (Yoyiq)  daryolari 
bo‘ylariga,  Sirdaryo vohalariga ko‘cliib ketishga majbur bo‘lganlar.
Oltin  0 ‘rda  zaiflashgach,  uning  tarkibidan  qator  mustaqil 
davlatlar  ajralib  chiqqan.  Bu  davlatlarning bin — XIV  asr oxirida 
tashkil  topgan  N o‘g‘ay  (Mang‘it)  xonligi  edi.  Uning  chegara- 
si  — Volga  daryosidan Irtish daryosigacha,  Kaspiy va  Oral  dengizi 
bo‘ylaridan  Kama  daryosigacha  bo‘lgan  hududlami  o‘z  ichiga 
olgan.
Binobarin,  qoraqalpoqlar  ko‘chib  borib  joylashgan  hududlar 
XV—XVI  asrlarda  N o‘g‘ay  xonligi  hududiga  kirgan.  No‘g‘ay  va 
qoraqalpoq  xalqlari  o‘zaro  siyosiy  hamkorlikda,  birlashma  bo‘lib 
yashaganlar.
N o‘g‘ay tili tarkibi, fonetikasi va grammatik qurilislii jihatidan 
qoraqalpoq tibga juda yaqin.
Yodda tuting. Shu tariqaXVIastga kelib bir necha urug‘\ardan 
iborat  qoraqalpoq  xalqining  shakllanish  jarayoni  nihoyasiga 
yetgan.  Qoraqalpoqlaming alohida birxalq bo Iganligi haqidagi 
manbalar  XVI  asming  oxirlariga  to‘g ‘ri  keladi.  Chunonchi, 
1598-  yilda  Buxoro  xoni  Abdullaxon  I I   ning  bir  yorlig Ida 
„qoraqalpoqlar"  degan  so‘z  qayd  etilgan.