Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norqulov o zbekiston tarixi

ekspeditsiyasi 
armiya zobiti N. Muravyov boshcliiligida
ekspeditsiya jo ‘natdi. Bundan maqsad 
turkmanlar yeri, Xiva xonligining ular bilan aloqasi, Kaspiy 
dengizining sharqiy qirg‘og‘ida harbiy istehkom qurish va Xiva 
turkmanlar yeri — Boku-Astraxan savdo yo‘lini ochish hamda 
bu yo‘lning istiqbolini o‘rganish edi.
Ekspeditsiya dastlab turkmanlaming yovmit qabilasi joylashgan 
hududda bo‘ldi. Ulami Rossiya fuqaroligiga o‘tkazish masalasiga 
doir munosabatlarni o ‘rgandi. Shundan so‘ng N .Muravyov 
Xivada — Rahimxon qabulida bo‘ldi. Xon N. Muravyovning

---

Rossiya bilan do‘stlik munosabatlarida bolish taklifmi m a’qulladi, 
biroq savdo yo‘lining o‘zlashtirilishiga rozi bo‘lmadi.
Chunki Muhammad Rahimxon Rossiyaning yovmut qabi- 
lasini o‘z fuqaroligiga qabul qilish istagi tagida aslida nima yotishini 
anglab yetgan edi. Bundan tashqari, Rossiya hukumatining savdo 
karvonlari xavfsizligini t a ’m inlash bahonasida chegarada 
mustahkam istehkomlar qurish haqidagi rejalari Xiva hukmron 
doiralarini cho‘chitib ham qo‘ygan edi.
Rossiya hukumati savdo karvonlari xavf- 
' ialk°yskiy va 
sizligini ta ’minlash maqsadida qo‘riqchi
^
'»rbiy qism ajratishga qaror qildi. 1824- 
yilda Orenburg savdogarlari S. Sialkovskiy 
boshchiligidagi harbiy qism va savdo 
karvoni Buxoro amirligiga borishi kerak edi. 1825-yilning yanvar 
oyida karvon Xiva qo‘shini qarshiligiga uchradi. Xiva amaldori 
karvonning Buxoroga emas Xivaga yuborilishini talab qildi.
S. Sialkovskiy bu talabni rad etdi va orqaga qaytishga qaror qildi. 
Xiva qo‘shini Buxoroga olib boradigan savdo yo‘lini bekitib 
qo‘ydi. Bu hodisa Rossiya—Buxoro savdo aloqalariga katta ziyon 
yetkazish xavfmi tug‘dirdi.
Xiva—Rossiya munosabatlari keskinlashgan bir sharoitda 
Muhammad Rahimxon I vafot etdi. Taxtga o‘g‘li Olloqulixon 
o‘tirdi. U Xiva—Rossiya munosabatlaridagi keskinlikni yumsha- 
tishga urindi.
1826— 1829-yillardagi Eron — Rossiya va 1828—1829-yillar- 
dagi Rossiya—Turkiya urushi Rossiyani Xiva bilan munosabatlarini 
yanada keskinlashtirishdan o‘zini tiyishga majbur etdi. Bu orada 
Buyuk Britaniya razvedkasi Markaziy Osiyo xonliklariga suqulib 
kira boshladi. Shunday sharoitda Buyuk Britaniya tovarlarining 
xonliklar bozorini to ‘ldirish xavfi ham vujudga keldi. Bundan 
tashqari, Eron bilan urush oqibatida Rossiya—Eron savdo-sotiq 
ishlarining ahvoli yomonlashdi. Bunday paytda Markaziy Osiyo 
xonliklari bilan savdo-sotiqni har qachongidan ko‘ra rivojlantirish 
dolzarb masalaga aylandi. Ayni paytda, Rossiya hukumati rus 
asirlarini ozod etishni ham talab eta boshladi. Biroq Rossiya 
hukumati Xiva xonligiga nisbatan o‘z talablari doirasini tobora 
kengaytirib bordi. Chunonchi, u keyinchalik Xivadan Amudaryoda 
Rossiya savdo kemalarining suzishiga ruxsat berishini ham talab 
eta boshladi.
7 — 0 ‘zbekiston tarixi, 8-sinf 
97

---

Bora-bora Rossiya Xiva bilan munosabatni harbiy yo‘l bilan 
tartibga solish yo‘lini tanladi. Shu maqsadda 1839-yilda V. Perovskiy 
harbiy ekspeditsiyasi tashkil etildi.
Uning ixtiyorida 4 ming piyoda askar, 12 ta to ‘p va yuk 
ortilgan o‘n ming tuya bor edi. Biroq Ustyurtning qattiq sovug‘i, 
oziq-ovqat va yem-xashakning yetishmasligi oqibatida ekspeditsiya 
talafot ko‘rdi. Oqibatda, V. Perovskiy orqaga qaytishga majbur 
bo‘ldi. U 1840-yilning iyun oyidagina Orenburgga qaytib kela 
oldi.
Lekin ekspeditsiya izsiz ketmadi. V. Perovskiy ekspeditsiyasi 
Xiva xonini Peterburg bilan kelishuv yo‘lini axtarishga majbur 
etdi.
T 
Xonlikda ingliz razvedkasi ham faoliyat
jeyms h,DDot 
boshladi. Chunonchi, 1840-yilda Xivaga
kapitan Jeyms Ebbot keldi va u Olloqulixon bilan uchrashdi. U 
Xiva xonini Rossiyaga qarshi harbiy istehkomlar qurishga da’vat 
etdi. U bunday istehkomlar qurilishi mumkin bo‘lgan joylami 
aniqlash bo‘yicha ish olib borayotgan paytda Rossiya harbiylari 
tomonidan asir olindi va Peterburgga jo‘natildi. U yerdan Londonga 
jo ‘natib yuborildi. Shu tariqa Buyuk Britaniya razvedkasi Xiva va 
Rossiya o‘rtasida harbiy harakatlar keltirib chiqarishdek maqsadiga 
erisha olmadi.
. ,, 
Rossiya hukumati Xiva xonligi bilan