Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

Bolaning kattalar nutqini tushunishini rivojlantirish. 
Bu jarayon 
m a'n o sig a tushunadigan 
s o 'z la r t o ‘plamini kengaytirish b o l i b ,
un ing m azm u niga quyidagilar kiradi: 1) o ‘z ismini, yaqin kishilari 
ismini; 2) kiyim -kech aklar, m eb e lla r, id is h -to v o q la r n o m in i;
3) bir jo y d a n ikkinchi joyga b o ris h d a transport vositalari n o m in i;
4) o ‘ziga ta n is h b o l g a n h a y v o n l a r va o ls im l ik l a r n o m i n i ;
5) o ‘z tanasining, o ‘y in c h o q -h a y v o n la r tanasining ay rim qismlari 
( q o l- o y o q la r , bosh, og‘iz, k o ‘z, quloq) n o m in i bilib olishi.
M a i s h i y h a y o td a b a j a r i l a d i g a n o d d i y i s h - h a r a k a t l a r n i
bildiruvchi s o ‘zlarni 
(yot, uxla, o 'tir
, 
kiyinam iz, o 'yn a g a n i bora-
m iz
va ho k azo ), o ‘yin va m a s h g 'u lo t ja r a y o n id a ishlatadigan 
s o ‘zlarni (
o'chir, kiydir, och, b e k it
va hokazo) bilib olish hisobiga 
bolada m a'nosiga tu sh un ad ig an s o ‘ziar t o ‘plami kengayib boradi.
Faol nutqni o ‘stirishga 
bola to m o n id a n tez-tez eshitib turiladi- 
gan tovush birikmalari va s o ‘zlarga taqlid qilish orqali erishiladi.
1 y oshdan 1 yosh-u 6 o ylikkacha b o ‘lgan bola ajablanish, 
shodlik, norozilik, xafalik va sh u kabilarni ifodalovchi b a ’zi bir 
intonatsiyalarni takrorlay bilishi, yaqin kishilarni 
{oyi, dada, opa,
a ka
va hokazolar) h a m d a tan ish b u y u m la r va o ‘y in c h o q la rn i 
(piyola, karavot, stol, ayiqcha, q o ‘g ‘irchoq
va b o s h q a la r), tanish 
ish-harakatlarni 
{o'tir, tur, m eng a ber, q o ‘yib y u b o r v a
b oshqalar)

---

b ild iru v c h i s o ‘zlarni aytib, o kz lug‘atini faollashtirib boradi. 
S h u n in g d e k , b u yoshdagi b o la la r qisqa hikoyalarni, sh e 'r, hazil- 
m u to y ib ala rn i tu shunadilar; u n c h a murakkab b o 'lm a g a n topshi- 
riqiarni bajaradilar. E ndi b o la lug'at t o ‘plam ining kengayishi 
a s o s i d a , ilgari t u s h u n i b , b ilib o igan s o kz la rin i faol ish lata 
boshlay di, qisqa gaplarni va ay rim jumlalarni takrorlaydi. Bola 1 
y o s h -u 6 oylik b o klganida b a 'z i narsalarning sifatini, holatini va 
vazifalarini bilib olishga harak at qiladi. Lekin o ‘zi bu belgilarni 
ayta olmaydi. Shuning u c h u n kattalar yordamiga muhtoj b o ‘ladi. 
M asa la n , kattalar (ham shira-tarbiyachi) shunday deydilar: „Qara, 
m e n d a kichkina kubik, senda katta kubik bor“ , „ M a n a bu — olma, 
u n in g rangi qizil, o ‘zi shirin“ va hokazo. Bolalar 1 yosh-u 6 oylik 
b o ‘lishlari bilan k a tta la rn in g b o l i b o ktgan ho disalar haqidagi 
gaplarini tu sh un a boshlaydilar.
Masalan: „Bugun sayrda bolalar quyonchalarni ovqatlantirdilar. 
G u l c h e h r a q uyonchaga sabzi b e rd i“ .
Bola sekin-astalik bilan kattalarning nutq k o ‘rsatmasi asosida 
u n c h a m urakk ab b o klm agan topshiriqlarni bajara boshlaydilar. Bu 
t o p sh iriq la r „ K o 'rp a n i top. Q o ‘g ‘irchoqni o ‘ra“ kabi yum ush- 
lardan iborat b o klishi m u m k in .
Bola 1 y osh -u 6 oylik b o l g a n d a u talaffuz etadigan sokzlar 
m iq d o ri 30 — 40 taga yetadi. (M asalan , „oyi‘\ „xola“ , „ a m m a “ , 
„ b u v i“ , „ to g ‘a “ , „ a k a “ , „ o p a “ va boshqalar.) A na shu so'zlar 
bilan bir qatorda, bolalar o ‘z ehtiyojlari u c h u n za rur bo'lgan 
s o kzlarni h a m bilib oladilar. C h u n o n c h i, „ m a “ , „ o l“ , „ b e r kk va 
b o sh q a la r. O d atd a, bu yoshdagi bola ayrim s o ‘zlarni uzuq-yuluq 
qilib, im o -ish o ra bilan bir a m a lla b aytib beradi. Bunday nutq 
„situativ n u tq “ (vaziyat nu tq i) d e b ataladi. Chunki bunday chala- 
c h u lp a n u tq n in g m a ’nosini bolaga yaqin odam gina, ya'n i uning 
onasi yoki otasigina tu sh u n tirib bcra oladi. Bola nutqi taraq- 
qiyotidagi bu davrning xaraktcrli bclgisi s hundan iboratki, bola 
aytib bera oladigan s o ‘zlar m iq d o ri juda kam b o ‘ladi. Bu davrda, 
y a ’ni b o lan in g 1 y oshdan 1 y o s h -u 6 oylik davrigacha faol lug‘ati 
g ‘oyat sekin t o klib boradi. Bu davrda nutqning o ksishi asosan 
tevarak-atrofdagi kishilar n u tq in i tushunish qobiliyatining o ‘si- 
shi, o ‘ziga qarata aytilgan s o kzlarni yaxshiroq tu sh u n a borishi 
asosida so d ir boMadi. U n in g passiv lug‘ati boyib boradi, bola o kzi 
hali g a p ira olmaydi, b o s h q a la rn in g so‘zlarini k o ‘proq eshitadi, 
s o ‘z va ju m lala rn i o kzlashtirib boradi.