Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

l .C h in q ir is h d a v r i.
G o ‘d a k (tug M lgan dan 2,5 — 3 o y ­
likkacha) hali o ‘z in in g n u tq apparatidan foydalana olmaydi, u 
faqat chinqirish b ila n , y a ’ni ovoz reaksiyalari bilan turli istak va 
xohishlarini 
bildiradi: „ Q o rn im ochdi, o v q a tla n m o q c h im a n “ , 
„Tagim h o ‘l b o ‘ldi, q u ru q la n g “ , „Qornim og'riyapti“ va boshqalar.
G o 'd a k n in g c h in q irish i m a 'lu m bir ko m m u n ik ativ vazifani 
( m u o m a l a v a z i f a s i n i ) b a ja r a d i. C h i n q i r i s h d a v r i d a s e n s o r
jarayonlarini tara q q iy qildirish, k o ‘rish, eshitish va sezish taas­
surotlarini (tevarak -atrofdagi kishilar va b u y u m la r bilan bog'liq 
b o l g a n ta a s s u ro tla rn i) t a ’m in etish zarur. Bolani unga s o ‘z 
q o ta y o tg a n k a tta y o s h d a g i kishilarga b o ‘ya lg a n va yaltiroq 
o 'yin cho qlarg a d iq q a t bilan qarashga, harakatdagi buyum larni 
k o 'z bilan kuzatishga odatlantirish zarur. Turli xil tovushlarga, 
k a tt a y o s h d a g i k i s h i n i n g s o ‘zi, q o ‘s h i g ‘iga, s h iq i l d o q n in g
shaqillashiga quíoq sola bilish malakasini o'stirish lozim. Bola- 
larda k o ‘rish va eshitish malakasini o ‘stirishga yordani berish 
z a ru r , c h u n k i bu m a l a k a b o lan in g u t n u m i y o'sishi u c h u n , 
tevarak-atrofdagilar b ila n nuinosabatda b o ‘lishi va emotsional 
reaksiyalar hosil b o ‘Iishi u c h u n katta ahamiyatga egadir. Bola 1 — 
1,5 oylik (u ch -b e sh haftalik) boMganida u n d a dastlabki quvonch 
alomatlari paydo b o 'l a d i , unga kulib b o q qa n, s o ‘z qotgan kishiga 
jav o b an tabassum qiladi. Bola ikki-uch oylik b o ‘lganda esa katta

---

yoshdagi kishilar bilan m u n o s a b a td a b o ‘lganda faqat jilm a y ib g in a
qo lm a y , balki turli o vozlar h a m c h iq a r a bosh laydi, q o ‘l va 
oyoqlarini tez-tez tipirchilatadi. Bolaning bunday emotsíonal-ifodali 
reaksiyasi u n in g organizmini, u m u m i y hayotiy faoliyati d a r a j a -
sini o ‘stiradi, harakatlari va ovoz reaksiyasining o ‘sishiga y o r d a m
beradi.
Bola h a y o tin in g b irin c h i o y l a r i d a u n g a tarbiy aviy t a ’sir 
k o krsatish uni parvarish qilish v a q tid a amalga oshiriladi. U l a r
k o m p le k s x a ra k te rg a ega b o 'l i b , b u lar: a) k o ‘ruv o r g a n i g a ;
b) eshituv organiga; d) sezgi o rg an ig a t a ’sir etadi.
Bolaga t a ’sir k o ‘rsatish u larni tinchlantirishga, bezo v ta lik n i 
yo'qotishga qaratilgan b o ‘ladi. B u n in g u c h u n h a r d o im k a tta la r- 
ning c h e h ra la rid a quvnoqlik a lo m a ti, jilm ayish holatlari b o ‘lishi, 
so ‘z ohangi m uloyim , y u m sh o q b o ‘lishi lozim. K attalar b o la n in g
o y o q - q o ‘llarini, orqasini silaydi, y o n in i oladi, erkalaydi va h. k. 
M an a shu harakatlarni b ola b ila n „gaplashish “ orqali bajarishi 
lozim. B u day „gaplashish“ m a z m u n jih a tid a n j u d a o d d iy d ir . 
Bundan asosiy maqsad, bolani tin c h la n tirish d a n , un ga o ‘z in in g
mehribonchiligini bildirishdan ib o ra td ir (Salim, Salim jon, y ig ‘- 
lama, h o z ir senga ovqat b e ra m a n . Y ig'lam a, m ening e rk a to y im , 
shiringina uxlagin. Hozir m en sening tagingni quruq laym an, keyin 
tinch gin a uxlaysan. Seni h e c h k im k o ‘ta rm ad im i, h o z ir m e n
seni sayrga olib c hiqam an va h o k a z o ). Bola hayotining b irin c h i 
oyi oxiri va ikkinchi ovining b o s h id a m uom alasi faollashadi. Bu 
davrda bolada ijobiy-emotsional h o latla r paydo b o ‘la boshlayd i.
Bu davrda "kattalar kundalik tartib daqiqalarida va c h in iq tirish
paytlarida bolaning ko'ruv, e shituv va sezgi organlariga k o m p le k s
t a ’sir etishni amalga oshiradilar (x ud d i birinchi oylardagi k o m ­
pleks t a ’sir etishdek).
Bolaning k o ‘ruv va eshituv org an ig a t a ’sir etish j a r a y o n id a
bola nigohini o ‘ziga qaratishi va u n i b ir necha daqiqa u sh la b tu -
rishi kerak.
Bola bilan „gaplashish“ tin c h o h a n g d a , xuddi bola h a y o tin in g
birinchi oylarida „gaplashgandek“ b o l i s h i kerak. „ G a p l a s h i s h “ 
ning m a z m u n i xuddi a w alg id ek (bir oylikdagidek) sod da b o l s a ­
da, ovoz oh an gi xilma-xillikni talab etadi. Bu oyda bolanin g o vo z 
reaksiyasi ifodali b o l i b boradi: b a la n d ovozda, q ichqirib, q iq ir- 
lab kula boshlaydi. Kattalarning b ola bilan „gaplashishi“ b o la n in g
qichqirig‘ini t o ‘xtatadi. Bu b o la n in g kattalar bilan m u o m a la s i 
a n c h a faollashganidan dalolatdir.

---