Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

H a yo l t u r l a r i
. Hayol yaratgan obrazlarining mazmuni jihatdan 
tasavvur hayol va ijodiy hayolga bo’linadi. Tasavvur hayol deb xozir yoki 
o’tmishda bo’lgan bo’lsada, lekin hali bizning tajribamizda uchramagan va biz 
idrok qilmagan narsa va xodisalar to’g’risida tasavvur va obrazlar yaratishdan 
iborat bo’lgan hayol turiga aytiladi. 
O’quvchilar bilimilarni o’zlashtirishda tasavvur hayol obrazlaridan keng 
foydalanadilar. Chunki o’qituvchining tarix, geografiya, adabiyot materiallarini 
gapirib, tasvirlab berishi asosida o’quvchilar u narsalarning obrazlarini ko’z 
oldilariga keltiradilar va o’zlashtiradilar. 

---

125 
Ijodiy hayol deb bizning tajribamizda bo’lmagan va voqyelikning o’zida 
ham uchramagan narsa va xodisalar haqida tasavvur va obrazlar yaratishdan 
iborat bo’lgan hayol turiga aytiladi. Ijodiy hayol tufayli san’at, adabiyot,
texnika sohalarida yangiliklar yaratiladi. Chunki ijodiy hayol obrazlari tamoman 
yangi, original obrazlar bo’ladi.
Ijodiy hayolning o’ziga xos xususiyati shundaki, avvalo yaratilayotgan 
obraz haqiqatda yo’q, biron yangi obraz bo’ladi. So’ngra jamiyatning yoki shu 
kishining extiyojlari shu obrazning yaratilishiga kishini rag’batlantiradi. Ijodiy 
hayol so’zlarda va moddiy narsalarda gavdalantiriladi. Orzu va shirin hayol 
surishlar ijodiy hayolning alohida turlaridir. 
Orzu ijodiy hayolning kelajakka qaratilgan faoliyatidir. Demak, u orqali 
istiqbol obrazlari yaratiladi. 
Hayol o’zining paydo bo’lishiga ko’ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo’ladi. 
Ixtiyorsiz hayolda oldindan belgilangan maqsad bo’lmaydi, unda iroda 
faol ishtirok etmaydi, obrazlar o’z-o’zidan paydo bo’ladi. 
Ixtiyorsiz hayol avvalo shu paytda qondirilmagan extiyoj tufayli hosil 
bo’ladi. Masalan, kishi chulu-biyobonda ketayotib qattiq chanqasa, uning ko’z 
oldiga vodaprovod, buloq, ariq suvlarining obrazi kelaveradi.
Shirin hayol surish va orzu ham ixtiyorsiz vujudga keladi. Kechasi uxlab 
yotgandagi tush kurish tufayli xilma-xil obrazlarning ko’z oldimizga kelishi ham 
ixtiyorsiz hayol materiallaridir.
Ixtiyoriy hayol surishda kishi oldiga qo’ygan maqsadi asosida hayol surib, 
ataylab obrazlar yaratadi. Masalan, yozuvchining yangi asar yaratishida surgan 
hayollari ixtiyoriy hayoldir. Umuman olganda, san’at asarlarining barchasi 
ixtiyoriy hayol natijasidir. 
Ixtiyoriy hayol birovlarning turtkisi, topshirig’i bilan ham vujudga kelishi 
mumkin. 
Hayol tasavvurlari xotira tasavvurlariga asoslangan holdagina paydo 
bo’ladi. Masalan, biz shu yerda suvlar, muzlar, sovuqlarni ko’rmaganimizda, 
ular haqida tasavvurga ega bo’lmaganimizda edi, shimoliy muz okeanini ham 
ko’z oldimizga keltira olmagan bo’lar edik. 
Lekin hayol tasavvurlari xotira tasavvurlarining ko’z oldimizda 
gavdalanishidangina iborat emas, balki xotira tasavvurlari qayta ishlanib, 
mutlaqo yangi tasavvurlar vujudga keladi. 
Hayolning sintez qiluvchi faoliyatining oddiy shakli agglyutinasiyadir. 
Agglyutinasiya ayrim elementlarni yoki bir necha buyumlarning qismlarini 
bitta obraz qilib qo’shish va shularning kombinasiyasidir. 
Xotira tasavvurlarini kayta ishlab hayol obrazlari yaratishda narsalarni 
kattalashtirish yoki kichraytirish jarayonlari vujudga keladi. Masalan, ertaklarda 
ayrim kishilar hayol obrazlari tufayli bo’yi terakday, qorni bo’chkaday, beliga 
qirq gaz arqon yetmaydigan qilib tasvirlanadi. 
Hayol natijasida buyumning faqat bir qismini kattalashtirish yoki 
kichraytirish aksentirovka deb aytiladi. Bu ko’proq karikatura asarlarida 
uchraydi.

---

126 
Tip – individual obrazdir, ammo bu obrazda butun bir guruh, sinf, millat 
kishilarining eng xarakterli belgilari birga qo’shilib yaxlit aks ettiriladi. 
Hayolning yana bir xarakterli xususiyati shundaki, u uzoq-uzoqlarga 
parvoz qila oladi. Hayol obrazlari orqali biz uzoq o’tmishga nazar tashlab,
tarixiy voqyealarni, tarixiy shaxslarni ko’z oldimizga keltirishimiz yoki 
kelajakka nazar tashlab, o’z baxtli kelajagimizning obrazlari va ideallarini 
yaratishimiz mumkin.
Bu jarayonlarning hammasi nutqimiz va tafakkurimiz bilan birga bo’ladi.
Shuning uchun hayol jarayonlarida nutq va tafakkur katta rol o’ynaydi.
Hayol obrazlarining vujudga kelishi – bu inson miyasi faoliyatining 
natijasidir. Hayol va boshqa barcha psixik jarayonlar katta yarim sharlar 
po’stining faoliyatidir. 
Hayol kengligi, mazmundorligi, kuchi va realligi jihatdan kishilarda farq 
qiladi. Hayolning kengligi voqyelikning kishilar hayol faoliyati uchun obyekt 
bo’ladigan sohalari doirasi bilan belgilanadi. Alisher Navoiy, Hamza 
Hakimzodaning hayoli ana shunday keng hayolga misoldir. Masalan, Hamza 
adabiyotning turli sohalarida unumli ijod qila olgan. Chupon hayoti,
paxtakorlar, bog’bonlar, ishchilar hayotidan asarlar yozadigan yozuvchilarni 
ham keng hayolli deb aytishimiz mumkin. 
Hayolning mazmundorligi biror obyektga nisbatan hayolda tug’ilayotgan 
tasavvurlarning boyligi, xilma-xilligi va ma’nodorligi bilan belgilanadi. 
Hayolning kengligi ko’pincha mazmundorlik bilan bog’liq bo’lib, keng hayol 
mazmundor ham bo’ladi. 
Hayol kuchli va kuchsiz bo’ladi. Uning kuchi idrok obrazlariga qanchalik 
yaqin turishiga qarab belgilanadi. 
Hayol kuchi xissiyotga bog’liq bo’ladi. Kishining xissiyoti qanchalik 
kuchli, extirosli bo’lsa, hayol obrazlari ham shunchalik kuchli, yorkin va jonli 
bo’ladi.
Hayol obrazlari kishining umumiy holatiga ham bog’liq. Kishi kasal 
vaqtida hayol obrazlari kuchlirok, jonliroq bo’ladi. Natijada gallyusinasiya yuz 
beradi. Gallyusinasiya aslida kuchli hayol obrazlaridir.
Voqyelikni to’g’ri aks ettiradigan hayol real hayoldir, noto’g’ri aks 
ettiradigan hayol xom hayoldir.
Inson faoliyatining hamma turlarida: o’yinda, o’qishda, mehnatda, fan 
va ijodiyotda hayolning ahamiyati kattadir. Bolalikdagi o’yinlar – asosan,
bolalar fantaziyasining namoyon bo’lishidir. Bolalarning ijodiy o’yinlarida 
ularning organizmi kamol topadi va mustahkamlanadi, aqli, irodasi, ma’naviy va 
estetik xislari o’sadi. 
Hayolning bo’lishi insonning har qanday ishni ijodiy bajarishga yoki bu 
ishga ijodkorlik elementlarini kiritishga imkon beradi. Aks holda mehnatning 
har bir turi ilgari o’rganib olingan usullar va harakatlarni shunchaki takrorlash 
yo’li bilangina bajarilishi mumkin.
Ilmiy tadqiqotlarda ham hayol katta rol uynaydi. Chunki turli ilmiy 
gipotezalar hayol tufayli yaratiladi. Hayol bo’lmaganda edi qishloq xo’jaligida 
novatorlik, texnikada ixtirochilik va san’atda yangiliklar yaratish mumkin 

---

127 
bo’lmagan bo’lur edi. Albatta, real va ijodiy hayolgina inson faoliyatida ana 
shunday ijobiy rol o’ynaydi.