Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

11-МАВЗУ. КРЕДИТ БЎЙИЧА ФОИЗ СТАВКАЛАР ВА УЛАРГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ОМИЛЛАР
Режа:

1. 
   Кредит баҳоси тушунчаси.
   
2. 
   Номинал, реал, оддий ва мураккаб фоизлар.
   
3. 
   Фоиз ставкалари бўйича назариялар
   
4. 
   Кредит фоизига таъсир қилувчи омиллар.
   

1 – савол баёни: Банк кредити баҳоси кредитдан фойдаланганлик учун тўлов бўлиб, фоиз кўринишида, факторинг амалиётларида дисконт, лизинг амалиётларида лизинг тўловлари кўринишида ифода этилади. Кредитни баҳолаш учун кредит таваккалчиликларини мақбул даражада баҳолаш имконини берувчи қарз олувчи тўғрисидаги маълумотларнинг мавжудлиги талаб этилади.
Халқаро кредитнинг баҳоси – бу банк билан қарз олувчи ўртасидаги шартнома асосида белгиланади ва бу кредитга оид фоизларни ўз ичига олади. Қисқача қилиб айтадиган бўлсак, кредитнинг баҳоси бу банк томонидан белгиланган унинг фоиз ставкаси ҳисобланади. Халқаро кредитнинг баҳоси иккига бўлинади:
1)Келишилган кредит баҳоси; 2) Кредит баҳосининг яширин элементлари.
Келишилган кредит баҳосига фоизлар, қарзни расмийлаштириш учун комиссион тўловлар ва бошқалар киради.
Кредит баҳосининг яширин элементларига эса кредитни ишлатиш билан боғлиқ харажатлар ва шартномада эслатиб ўтилмаган тўловлар киради. Кредит баҳоси ссуда капитали бозоридаги талаб ва таклиф асосида аниқланади. Кредитларнинг барча турлари, яъни хусусий, давлат ва халқаро ташкилотларнинг кредитлари устун равишда бозор қиймати бўйича берилади, бироқ баъзи ҳолларда қарз олувчи томонидан маълум шартлар сақланганда ҳукумат кредитлари ва халқаро ташкилотларнинг кредитлари бозор қийматидан паст бўлган имтиёзли нархда берилиши мумкин.
Халқаро кредитни баҳолашда бир қанча омиллар борки, улар кредит баҳосига таъсир кўрсатмасдан қўймайди. Ана шу омиллардан бири кредит олган мижоз мамлакатининг валюта-молиявий, иқтисодий ва сиёсий ҳолатидир. Бизга маълумки, кўпчилик ривожланган мамлакатлар сиёсий жиҳатдан барқарордирлар. Лекин айрим ривожланаётган мамлакатларда эса бундай эмас. Банк мижознинг молиявий ҳолатидан қониққан бўлиши мумкин, лекин у мамлакатнинг сиёсий ҳолатини ўрганиб чиқиши керак бўлади. ×унки мижознинг бизнесини ёмонлашувига асосан шулар сабаб бўлиши мумкин. Масалан, мамлакатда ҳукумат тўнтарилиши содир бўлса, янги қонунлар қабул қилиниши мумкин ва айрим валюта чекловлари ўрнатилиши мумкин. Натижада, мижоз ўзи хоҳламаган тарзда кредитни қайтара олмайди. Ана шундай тўсатдан ўзгарадиган омилларга инфляция суръати, валюта курси динамикаси, ссуда капитали бозорининг ҳолати ва бошқалар мисол бўла олади.
Халқаро кредитни баҳолашда молиявий риск ҳам муҳим ўрин тутади. Молиявий риск – бу халқаро кредит берилган вақтдан сўнг кредит олган мижоз қарзни тўлай олмайдиган ҳолда, яъни тўловга лаёқатсиз бўлган ҳолда юзага келади. Бундай ҳавфни баҳолаш учун банк бир қанча омилларни таҳлил қилиб чиқади. Булар халқаро миқёсда “учта Си”:
Character – репутация, характер;
Cash flow or capacity – пул оқими ва ишлаб чиқариш қуввати;
Capital – кредит олувчи капитали каби кўрсаткичлар билан ҳисобланади.
Банк халқаро кредит олувчининг фоалиятини баҳолашдан олдин унинг жиддий компаниями ёки йўқми, мажбуриятларини бажара оладими ва ўз бизнеси тўғрисида етарли малакага эга эканлиги ҳақида маълумотлар тўплайди.
Қуллиев И.Я. тижорат банкларида кредит баҳосини шакллантиришда бир қатор омиллар ўз таъсирини кўрсатади деган фикрда. Тижорат банкларининг кредит баҳосининг меъёри банклар томонидан жалб қилинган депозитлар баҳоси, кредит операциялари бўйича банкнинг операцион харажатлари, кредит риски бўйича устама ҳамда банкнинг маржаси ўз таъсирини кўрсатади. Бу ҳолатда кредитнинг баҳосини қуйидаги формула орқали аниқлаган⁴⁸.
𝑹 = 𝑫𝒓 + 𝑫𝒐 + 𝑷 + 𝑺 + 𝑨
Бунда,
R – банк кредити баҳоси;
Dr – банкнинг жалб қилинган маблағлари баҳоси;
Do – тижорат банки операцион харажатлари;
P – кредит риски бўйича устама;
S – банк маржаси;
А – банк томонидан белгиланадиган қўшимча тўловлар.